Μία από τις πιο εντυπωσιακές λογοτεχνικές περιγραφές ρωμαϊκών συμποσίων είναι αυτή που σώζεται στο έργο Σατυρικόν του Γάιου Πετρώνιου (1ος αι. κ.ε.). Γνωστός και σαν arbiter elegantiae, δηλαδή "διαιτητής της κομψότητος", ο Πετρώνιος στηλιτεύει με αρκετά ρεαλιστικό και πολλές φορές ωμό τρόπο τα ανεξέλεγκτα πάθη και ήθη της ρωμαϊκής κοινωνίας της εποχής του. Στο έργο αυτό, ο ήρωας, ένας ημιμαθής νεόπλουτος, ο Τριμαλχίων διοργανώνει ένα συμπόσιο με σκοπό να εντυπωσιάσει τους καλεσμένους του τόσο με φανταχτερά λόγια και δρώμενα, αλλά και με ασυνήθιστα φαγητά.
Μέρος αυτού του συμποσίου αποτελεί και η παρουσίαση από τον οικοδεσπότη Τριμαλχίων μίας μεγάλης αστρολογικής πιατέλας, η οποία έφερε 12 πιάτα με εδέσματα που αντιστοιχούσαν στα 12 ζώδια του ζωδιακού κύκλου. Στη θέα αυτού του "γαστρονομικού ζωδιακού" οι καλεσμένοι κυριολεκτικά αλληθώρισαν! Η περιγραφή αυτή, εκτός από τις πολύ ενδιαφέρουσες πληροφορίες που δίνει για τις διατροφικές προτιμήσεις της εποχής της αριστοκρατικής κοινωνίας της Ρώμης, μας αποκαλύπτει και αρκετά στοιχεία για την ίδια την αστρολογική αισθητική και οπτική της εποχής.
Πριν σας παρουσιάσω τα δώδεκα αυτά αστρολογικά πιάτα, αξίζει να σημειωθεί ότι ο συγγραφέας εδώ χρησιμοποιεί ένα αρκετά διαδεδομένο για την εποχή του παιχνίδι λέξεων και εικόνων, το γνωστό σε εμάς σήμερα rebus (ρέμπους) που συναντάμε σε περιοδικά με σταυρόλεξα. Η αστρολογική αυτή πιατέλα είναι μία από τις λίγες περιπτώσεις που επιτρέπει σε εμάς σήμερα να διεισδύσουμε στον τρόπο πρόσληψης και ερμηνείας των εικόνων και των συμβόλων της τότε εποχής. Ας περάσουμε, λοιπόν, στο αστρολογικό μας δείπνο:
"[...] ακολούθησε ένα πιάτο, όχι και τόσο μεγάλο, ανάλογα με αυτό που περιμέναμε, αλλά τα παράξενα πράγματα που είχε μας έκανε όλους να αλληθωρίσουμε! 'Ενα στρογγυλο τραπέζι είχε τα δώδεκα ζώδια, βαλμένα σαν να ήταν πάνω στον ουρανό. Και πάνω από αυτά είχε βάλει ο τραπεζοκόμος (structor) ένα φαΐ ταιριαστό ανάλογα.
Πάνω στον Κριό είχε ρεβύθια, πάνω στον Ταύρο ένα κομμάτι από αγελάδα, πάνω απο τους Διδύμους τους όρχεις και τα νεφρά από ένα ζώο, πάνω από τον Καρκίνο ένα στέμμα, πάνω από τον Λέοντα ένα αφρικανικό σύκο, πάνω από την Παρθένο τη μήτρα μίας γουρουνίτσας που δεν είχε ακόμα γεννήσει, πάνω από το Ζυγό μία ζυγαριά που είχε στο ένα της πιάτο μία τούρτα και στο άλλο ένα άλλο γλύκισμα, πάνω από το Σκορπιό ένα μικρό ψαράκι θάλασσας, πάνω από τον Τοξότη μία oclopeta, στον Αιγόκερω από πάνω ήταν ένας αστακός, στον Υδροχόο μία χήνα και στους Ιχθύες δύο μπαρμπουνάκια. Στη μέση, σ' ένα κομμάτι χλόη, βγαλμένο μαζί με χώμα, βρισκόταν μία κερήθρα." [Πετρώνιος, Σατυρικόν, 36].
Για τα πρώτα επτά ζώδια βλέπουμε ότι η αποκρυπτογράφηση των γαστρονομικών αυτών ρέμπους δεν έχει ιδιαίτερα προβλήματα.
Στον Κριό σερβίρεται το πιάτο με τα ρεβύθια. Τα ρεβύθια στα λατινικά ονομάζονται cicer arietinum (κίκερ το κριόμορφον), άρα είναι προφανής εδώ η γλωσσική και σατυρική σχέση του ζωδίου του Κριού με τα ρεβύθια. Επιπλεόν, θα μπορούσε κανείς να επισημάνει ότι στην ρωμαϊκή σάτυρα της εποχής το ρεβύθι συνδεόταν μεταφορικά τα ανδρικά γεννητικά όργανα, οπότε και η γαστρονομική αντιστοιχία με το ζώδιο του Κριού--το ζώδιο της αρρενωπότητας--έχει νοηματική συνάφεια.
Στον Ταύρο αντιστοιχεί ξεκάθαρα μία μερίδα από βοδινό. Στην συνέχεια στους Διδύμους γίνεται επιλογή διπλών σωματικών οργάνων για να δηλώσει ακριβώς τη διφυή ταυτότητα του ζωδίου. Η επιλογή των όρχεων και των νεφρών και ο αποκλεισμός για παράδειγμα των πνευμόνων, επίσης διπλό όργανο, ίσως να υποδηλώνει ότι τα δύο πρώτα ήταν περισσότερο δημοφιλή εδέσματα εκείνη την εποχή.
Ο Καρκίνος στεφανώνεται όχι από ένα έδεσμα, αλλά από μία γιρλάντα-στέμμα με λουλούδια. Στην συνέχεια του έργου μαθαίνουμε ότι ο οικοδεσπότης του συμποσίου, ο Τριμαλχίων ανήκει ο ίδιος στο ζώδιο του Καρκίνου, οπότε όντας προληπτικός δεν θέλει να δημιουργήσει καμία "συμπαντική παρεξήγηση" μεταξύ αυτού και του ζωδίου του. Σε πολλά σημεία μέσα στο κείμενο ο Τριμαλχίων κοκορεύεται για τη μυθική του περιουσία και τα επιτεύγματά του, οπότε στεφανώνει ο ίδιος τον εαυτό του σαν νικητή για τα αποκτήματά του.
Ο Λέων βλέπει στο δικό του πιάτο ένα αφρικανικό σύκο. Αυτό συνδέεται με την πληροφορία ότι τα λιοντάρια που συχνά έπαιρναν μέρος στα θεάματα του ιπποδρόμου στις μονομαχίες προέρχονταν κυρίως από τις αποικίες της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας στην Αφρική. Η Παρθένος σερβίρεται όπως είπαμε τη μήτρα μίας παρθένου επίσης γουρουνίτσας. Είναι πιθανό αυτή η γαστρονομική επιλογή να συνδέεται με το έθιμο της προσφοράς μικρών γουρουνιών από όσους συμμετείχαν στα Ελευσίνια μυστήρια. Αν λάβουμε υπόψη μας το ρόλο της Περσεφόνης-Κόρης σε αυτά, τότε εύκολα κάποιος βρίσκει τη λύση σε αυτό το εικονογραφικό πάζλ. Όταν έφθασε στον Ζυγό, ο σεφ του Τριμαλχίωνα μάλλον θα πρέπει να αντιμετώπισε ένα τεχνικό πρόβλημα. Πώς αντιστοιχείς το ζώδιο αυτό με ένα έδεσμα; Έτσι η επιλογή μίας πραγματικής ζυγαριάς που έφερε σε κάθε της πλευρά και από ένα γλύκισμα συμπλήρωσε την έβδομη θέση στον ζωδιακό κύκλο.
Η αντιστοιχία των πιάτων για τα επόμενα τρία ζώδια του Σκορπιού, του Τοξότη και του Αιγόκερου είναι λίγο αμφίβολη και προβληματική. Τόσο το γεγονός ότι το Σατυρικόν
δεν σωθηκε άρτιο και έτσι η συνέχεια του λόγου και της δράσης
δυσχεραίνεται, αλλά και γιατί δεν ήμαστε σε θέση να γνωρίζουμε από πρώτο
χέρι τον εικογραφικο και λεκτικό κώδικα επικοινωνίας της εποχής--πόσο
μάλλον μέσα σε ενα αστρολογικό πλαίσιο--μας δυσκολεύει σε ορισμένα
σημεία να αποκρυπτογραφήσουμε με επιτυχία την αντιστοιχία ενός ζωδίου με
το αστρολογικό του πιάτο.
Έτσι λοιπόν για τον Σκορπιό σερβίρεται το pisciculus marinus, δηλαδή ένα μικρό θαλασσινό ψάρι. Βέβαια γνωρίζουμε ότι υπήρχαν σκορπιό-ψαρα, δηλ. cottus scorpio ή scorpaena, ίσως όμως ακατάλληλα προς βρώση. Για τον Τοξότη, το μυστηριώδες πιάτο με το όνομα oclopeta πιθανόν να υποδηλώνει ένα πτηνό ή γενικότερα ζώο το οποίο κυνηγούσαν με τόξο. Πιο κάτω στο κείμενο, ο Τριμαλχίων αναφέρει ότι όσοι γεννήθηκαν στο ζώδιο του Τοξότη είναι συνήθως αλλήθωροι, εφόσον σαν κυνηγοί του ζωδιακού, κλείνουν το μάτι για να πετύχουν το στόχο τους. Οπότε έχουμε άλλη μία ενδειξη ότι το πιάτο που αντιστοιχούσε στον Τοξότη είχε κατά πάσα πιθανότητα σχέση με κυνήγι (πτηνό;). Η σύνδεση του αστακού με το ζώδιο του Αιγόκερου παραμένει αινιγματική. Ταιριάζει άλλωστε καλύτερα στον Σκορπιό. Τέλος, η χήνα σερβίρεται στο ζώδιο του Υδροχόου λόγω της προτίμησης της σαν ζώο να ζει κοντά στο νερό και γιατί στην αρχαιότητα συνδεόταν με τον ερχομό της βροχής. Η σύνδεση των Ιχθύων με δύο ψάρια είναι επεξηγηματική από μόνη της.
Αν εξαιρέσουμε την περίπτωση του Καρκίνου που δεν συνδέεται με κάποιο συγκεκριμένο έδεσμα, ο Πετρώνιος ακολουθεί τους ακόλουθους τρόπους για να στήσει το Ζωδιακό αυτό γαστρονομικό ρέμπους: α) με τη χρήση λεκτικών αλλά και μορφολογικών αναλογιών (Κριός) β) με το μέρος να συμβολίζει το όλον (κομμάτι από βοδινό για τον Ταύρο ή η περίπτωση της Παρθένου με την μήτρα) γ) με ολόκληρα φυσικά αντικείμενα, όργανα και ζώα (Διδυμοι, Ζυγός και Ιχθύες) και δ) με συσχετισμούς (Λέων).
Δεν θα πρέπει να παραλήψουμε μία λεπτομέρεια που αφορά τη γεωκεντρική κοσμοθεωρία του σύμπαντος εκείνη την εποχή. Στη μέση αυτού του Ζωδιακού βρίσκεται όχι τυχαία ένα κομμάτι γης με χώμα και βλάστηση συμβολίζοντας φυσικά την Terra Mater (Μητέρα-Γη--το μέρος στη θέση του όλου). Προσέξτε ότι ο σεφ τοποθετεί στη μέση του κομματιού αυτού γης μία κηρήθρα. Πρόκειται, λοιπόν, όχι για μία οποιαδήποτε Τerra Mater, αλλά για την ίδια τη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία που εκείνη την εποχή ήταν ένα πολυάσχολο, θορυβώδες και πολύ καλά οργανωμένο μελίσσι, δικτυωμένη σε όλη τη Μεσόγειο και Ανατολή.
Σε εκείνη την κηρήθρα, συγκεντρώνονται, παράγονται και αποθηκεύονται μέσω του καλά οργανωμένου οδικού δικτύου της αυτοκρατορίας όλα αυτά τα εδέσματα. Το γαστρονομικό αυτό αστρολογικό ρέμπους αποτελεί από μόνο του έναν μικρόκοσμο, όπου όλος ο κόσμος για την Ρώμη ήταν σερβιρισμένος σε ένα πιάτο, όπου κάθε πιάτο ήταν μία κατάκτηση και κάθε ένα από αυτά αναπόσπαστο κομμάτι του. Η εικονογραφική και εννοιολογική αυτή παρουσίαση λειτουργεί σε πολλά επίπεδα φυσικά, αν θέλετε υπό το πρίσμα "όπως πάνω, έτσι και κάτω", αλλά ποιός είναι στο κέντρο και ενορχηστρώνει αυτό; Οι ίδιοι οι συνδαιτημόνες γίνονται μέτοχοι και φέρουν μέσα τους ένα κομμάτι της ίδιας της Terra Mater, αλλά και του ίδιου του σύμπαντος με τον ζωδιακό.
Διαλέξτε, λοιπόν φίλοι, το δικό σας αστρολογικό πιάτο και όπως είπε και ο Τριμαλχίων: "Ελάτε, ας φάμε. Τα φαγιά είναι για να τα τρώμε!"
Βιβλιογραφία: Πετρώνιος, Σατυρικόν [μεταφραση Μ.Γ. Μερακλής, 1996]
