"Cooking" Astrological Intelligence
is a Timeless Practice.
Δεν θα ήταν υπερβολή να υποστηρίξει κάποιος ότι η συγκέντρωση μυστικών πληροφοριών ή ευρύτερα η κατασκοπεία αποτελεί ίσως τον πιο παλιό τρόπο μελλοντολογίας ή προφητείας. Οι πρώτοι κατάσκοποι ή μυστικοί πράκτορες ήταν οι προφήτες, οι μάντεις, και οι αστρολόγοι υπό την έννοια ότι ήταν εκείνοι που παρατηρούσαν, συγκέντρωναν, αλλά και αποκρυπτογραφούσαν τα μυστικά σημάδια του ουρανού τα οποία έστελναν οι θεοί. Γνωρίζουμε από τις αρχαίες πηγές ότι, τόσο η οιωνοσκοπία όσο και η παρατήρηση των κινήσεων των πλανητών ήταν μία πάγια πρακτική πριν την απόφαση οποιουδήποτε στρατιωτικού εγχειρήματος. Μέσα στα πλαίσια της ανάλυσης των καλύτερων δυνατών προοπτικών για την έναρξη μίας εκστρατείας ή την διεξαγωγή μίας μάχης (ανθρώπινο δυναμικό, προμήθειες, στρατηγικό πλάνο, επιλογή θέσης σύγκρουσης κτλ.), η συγκέντρωση και ορθή ερμηνεία των ουρανίων και όχι μόνο μηνυμάτων έπαιζε καθοριστικό ρόλο.
Κάποιες φορές μάλιστα το ίδιο ουράνιο "μυστικό σημάδι" ευνοούσε το ένα στρατόπεδο, ενώ έφερνε την καταστροφή του άλλου. Για παράδειγμα, παρομονές της αναχώρησης του Αθηναϊκού στόλου από τη Σικελία, τον Αύγουστο του 412 π.κ.ε. σημειώθηκε μία έκλειψη Σελήνης. Ο Αθηναίος στρατηγός Νικίας αποφάσισε να αναβάλει τον απόπλου περιμένοντας μία ευνοϊκότερη αστρολογικά ημέρα. Οι Συρακόσιοι μαθαίνοντας την πληροφορία αυτή άδραξαν την ευκαιρία, έκλεισαν την έξοδο στο λιμάνι όπου ήταν αγκυροβολημένα τα πλοία των Αθηναίων και κατέστρεψαν τμήμα της Αθηναϊκής αρμάδας. Συμπεραίνουμε, έτσι, ότι χρειαζόταν προσοχή για το πώς θα αποκρυπτογραφούσε κάθε αντιμαχόμενη πλευρά τέτοιου είδους πληροφορίες ώστε να επιλέξει τον κατάλληλο δρόμο δράσης.
Στην αρχαιότητα και ιδιαίτερα στη Ρωμαϊκή αυτοκρατορία, η μεγαλύτερη ανησυχία που είχε κάθε αυτοκράτορας ήταν η η εξασφάλιση της προσωπικής ασφάλειας. Η αφοσίωση και ειδικότερα η πίστη του στρατού προς το πρόσωπο του αυτοκράτορα ήταν ένα θέμα ιδιαίτερης και συνεχούς μέριμνας. Έτσι, λοιπόν, θέματα εσωτερικής ασφάλειας ήταν και αυτά που κυριαρχούσαν στην αντζέντα των αντίστοιχων μυστικών υπηρεσιών της εποχής. Είναι γνωστό, ότι αρκετοί Ρωμαίοι αυτοκράτορες, αλλά και ανώτεροι αξιωματούχοι χρησιμοποιούσαν τις υπηρεσίες αστρολόγων για να εκμαιεύσουν εκείνες τις μυστικές πληροφορίες που θα τους εξασφάλιζαν μία ομαλή διακυβέρνηση, αλλά και θα τους προειδοποιούσαν για όσους ενδεχομένως επιβουλεύονταν τη θέση τους. Ουσιαστικά, λοιπόν χρησιμοποιούσαν την αστρολογία σαν ένα εργαλείο εσωτερικής κατασκοπείας. Γνωρίζουμε περιπτώσεις αυτοκρατόρων που αναζητούσαν με τα μανίας μέσω των προσωπικών τους αστρολόγων να ανακαλύψουν ποιοι από τους πολιτικούς τους αντιπάλους είχαν υποσχόμενα γενέθλια ωροσκόπια, έτσι ώστε να τους εξολοθρεύσουν. Η διαπίστωση αυτή έχει αρκετές προεκτάσεις που αφορούν τόσο την κοινωνική θέση και εικόνα των αστρολόγων εκείνη την εποχή, όσο και τη δυναμική αποσταθεροποίησης, αλλά και προσωπικής ανέλιξης που μπορεί να είχε μία αστρολογική πληροφορία αν έπεφτε στα λάθος ή στα σωστά χέρια.
Το θέμα αυτό επιδέχεται μεγάλη ανάλυση, που δεν μας επιτρέπει ο χώρος να κάνουμε, όμως μπορούμε να πούμε ότι τόσο ο αυτοκράτορας, όσο και οι υπήκοοί του όφειλαν να είναι ιδιαίτερα προσεκτικοί όταν αναζητούσαν τέτοιου είδους πληροφορίες. Τα βασιλικά ή αυτοκρατορικά γενέθλια ωροσκόπια παρέμεναν όσο το δυνατόν μυστικά, και πολλές φορές υπήρξαν αυτοκράτορες που επέλεξαν να αποκαλύψουν συγκεκριμένα δυνατά σημεία στον χάρτη τους μέσα από τη χρήση των αντίστοιχων μέσων προπαγάνδας της εποχής: τέχνη, λογοτεχνία, νομίσματα, κτλ., με εξέχον παράδειγμα αυτό του αυτοκράτορα Αυγούστου.[1] Ξέρουμε ότι μετά το πέρας οποιασδήποτε ανάλογης συμβουλευτικής και ανάλυσης των στοιχείων μέσα από την τέχνη της αστρολογίας ή άλλων οδών κάθε στοιχείο καταστρεφόταν, θυμίζοντας έτσι σύγχρονες κατασκοπευτικές κινηματογραφικές ταινίες όπου οι ευαίσθητες πληροφορίες αυτοκαταστρέφονται αφού βρουν το σωστό παραλήπτη τους.
Το γεγονός ότι αυτές οι πληροφορίες θεωρούνταν έως ένα βαθμό θα λέγαμε κρατικά μυστικά, άρα και η αποκάλυψή τους θεωρούνταν εθνική προδοσία επιβεβαιώνουν και τα λόγια του περίφημου αστρολόγου του 4ου αι. κ.ε., Φίρμικου Ματέρνου, όπως αυτά παραδίδονται στην αστρολογική του πραγματεία Mathesis (Μάθησις). Συμβουλεύει με τα ακόλουθα τους συναδέλφους της εποχής του:
"Θα δίνετε τις απαντήσεις σας δημόσια και θα προειδοποιείτε τους όσους έρχονται να σας συμβουλευθούν ότι δεν θα ρωτήσουν πράγματα τα οποία είναι απαγορευμένα να απαντήσετε. Προσέχετε να μην αποκαλύψετε καμία πληροφορία σχετική με την αυτοκρατορία ή τη ζωή του αυτοκράτορα, σε περιπτωση που κάποιος σας ρωτήσει. Δεν θα πρέπει λόγω της εγκληματικής μας περιέργειας να μιλάμε για την κατάσταση που βρίσκεται η αυτοκρατορία. Εκείνος που θα δώσει απαντήσεις που αφορούν το μέλλον του αυτοκράτορα είναι ένας αχρείος και θα του αξίζει κάθε μορφής τιμωρία." [Firmicus Maternus, Mathesis II.30.4ff]
Στο σημείο αυτό μπαίνει και μία άλλη παράμετρος που αφορά την προστασία αυτών των ευαίσθητων πληροφοριών, όχι μόνο από επίδοξους σφετεριστές της εξουσίας, αλλά και από τα κράτη που γειτνίαζαν με την αυτοκρατορία, τα οποία μέσω των δικών τους μυστικών υπηρεσιών πληροφοριών θα μπορούσαν να εκμεταλλευτούν τέτοια δεδομένα. Όπως είπαμε στην αρχή, σημασία δεν είχε μόνο η ερμηνεία των οιωνών ή των κινήσεων των πλανητών, αλλά και ο τρόπος που θα έπαιζε το χαρτί αυτό η κάθε πλευρά που είχε στη διάθεσή της τέτοιες πηγές. Προφανώς, τα τμήματα εκείνα της κρατικής μηχανής που ήταν επιφορτισμένα με τις διπλωματικές σχέσεις μίας αυτοκρατορίας επιδίωκαν αν μη τι άλλο να εξοικειωθούν με τον πολιτισμό και τα ήθη των γειτόνων τους. Γνωρίζουμε ότι κάποιες διπλωματικές αποστολές ανάμεσα στην Βυζαντινή και Περσική αυλή τον 6ο αι.κ.ε γινόντουσαν με αφορμή την ανταλλαγή και διεύρυνσης πληροφοριών που αφορούσαν τις εξελίξεις πάνω σε αστρονομικά και αστρολογικά θέματα της εποχής, χτίζοντας με αυτόν τον τρόπο μία διπλωματική γέφυρα και κοινή γλώσσα επικοινωνίας. Κάτι τέτοιο, όμως, θα μπορούσε να είναι προφανώς και δίκοπο μαχαίρι, όπως θα δούμε παρακάτω.
Στο παράδειγμα της Σικελικής εκστρατείας που αναφέραμε πριν, ο Θουκυδίδης σημειώνει ότι ο στρατηγός Νικίας ήταν ένα άτομο που έδινε μεγάλη σημασία στους οιωνούς, σε σημείο που να τον αποκαλεί προληπτικό. Αν και δεν μπορούμε να γνωρίζουμε με βεβαιότητα, δεν είναι παράλογο να σκεφτούμε πως μία τέτοια πληροφορία για το χαρακτήρα του Νικία, αν ήταν γνωστή στους Συρακοσίους ίσως να ήταν και αυτή που επέφερε το μοιραίο αποτέλεσμα. Ο Θουκυδίδης αναφέρει ότι οι οιωνοσκόποι που είχε μαζί του ο Νικίας τον συμβούλεψαν να αναβάλει τον απόπλου για αρκετές μέρες μέχρι να περάσει η αρνητική επιρροή της έκλειψης. Και αν αυτοί οι οιωνοσκόποι "μαγείρεψαν" την απάντησή τους ειδικά για τον Νικία; Σίγουρα, η ιστορία δεν ερμηνεύεται με υποθετικές προσεγγίσεις, και δεν θα μπορούσαμε να ήμασταν σίγουροι για μία αντίθετη έκβαση, αν ο Νικίας είχε παραβλέψει τις συγκεκριμένες αστρολογικές συμβουλές. Αντιλαμβανόμαστε όμως τη δυναμική που είχε η χρήση της αστρολογίας σε θέματα εξωτερικής πολιτικής και κατασκοπείας ήδη από την αρχαιότητα.
Θα κλείσω το άρθρο αυτό με το μοναδικό--σε μένα τουλάχιστον--γνωστό παράδειγμα ενός Βυζαντινού κατασκόπου-αστρολόγου που επιβεβαιώνει και εμπλουτίζει όσα αναλύθηκαν παραπάνω. Μία πολύ συχνή πρακτική στην αρχαιότητα και το μεσαίωνα, αλλά και σήμερα για να αποκρύψει κάποιος την κατασκοπευτική του ιδιότητα ήταν προσφέρει τις υπηρεσίες του σαν κατάσκοπος στην "απέναντι όχθη": ο διττός αυτός κατάσκοπος αποχωρεί από τη χώρα του λόγω κάποιου υποτιθέμενου παραπτώματος εξαιτίας του οποίου έχει προβλήματα με το νόμο, αναζητεί άσυλο στην γείτονα χώρα δίνοντας την υπόσχεση ότι θέσει τον εαυτό του στην υπηρεσία του εχθρού, και για να μην κινήσει καμία υποψία πολλές φορές αλλάζει και τις θρησκευτικές του πεποιθήσεις. Τέτοιο είναι το παράδειγμα κάποιου με το όνομα Νικόλαος, όπως αναφέρει η ιστορία του Ιωάννη Σκυλίτζη και το κείμενο της "Συνέχειας του Θεοφάνη". 
Ο Νικόλαος ήταν φοροσυλλέκτης και για κάποιο λόγο δεν μπορούσε να αποδώσει πίσω στο κράτος ένα χρηματικό ποσό που χρωστούσε. Κατέφυγε λοιπόν στη Συρία, αλλαξοπίστησε και υιοθέτησε την ιδιότητα του αστρολόγου. Λίγο πριν την αποτυχημένη προσπάθεια του στρατηγού Κωνσταντίνου Δούκα να ανεβεί στην εξουσία το 913, ο Νικόλαος έστειλε μυστικό μήνυμα στην Κωνσταντινούπολη εφησυχάζοντάς τους ότι τα σχέδια του Δούκα ήταν φρούδα. Το μήνυμα του Νικολάου ήταν γραμμένο πάνω σε ένα μαύρο ύφασμα και πολύ πιθανόν αστρολογικού περιεχομένου έτσι ώστε να μην προκαλέσει υποψίες. Το ενδιαφέρον είναι ότι οι αρμόδιοι στην Βυζαντινή αυλή, έπλυναν το ύφασμα, αυτό ξέβαψε από το μαύρο χρώμα και αποκαλύφθηκε το πραγματικό μήνυμα του κατασκόπου-αστρολόγου. Το επεισόδιο αυτό αν και σύντομο δίνει πολλές πληροφορίες όχι μόνο για τη λειτουργία της κατασκοπείας-αντικατασκοπείας την εποχή εκείνη, αλλά και για την απρόσκοπτη επικοινωνία μεταξύ των δύο αυτοκρατορίων σε θέματα που αφορούν την αστρολογία. Δεν είναι τυχαίο ότι οι βυζαντινές υπηρεσίες μυστικών πληροφοριών τον έστειλαν εκεί με την ιδιότητα του αστρολόγου. Αν και δεν μπορούμε να ήμαστε σίγουροι κατά πόσο ο Νικόλαος κατείχε αστρολογικές γνώσεις, σίγουρα θα έπρεπε να είχε μία βασική αν όχι προχωρημένη αστρολογική κατάρτηση, γεγονός που θα του επέτρεπε να μην κινήσει υποψίες, να "δέσει" με τους συναδέλφους του στην Συρία, αλλά και μαθαίνει τα τρωτά "αστρολογικά" σημεία του εχθρού. Δυστυχώς, οι πηγές μας δεν δίνουν περισσότερες πληροφορίες σχετικά με τον Νικόλαο, και οι λόγοι είναι προφανείς.
'Εχουν περάσει σχεδόν δύο χιλιετίες τεχνολογικής προόδου, όμως σύγχρονα ιστορικά παραδείγματα απηχούν τη διάσταση αυτή της Αστρολογίας, και δεν είναι σκοπός μου εδώ να την αξιολογήσω ή να την απορρίψω. Είναι ενδιαφέρον από μόνο του ότι εξακολουθεί να υπάρχει, ή μήπως όχι; Παραφράζοντας τα λόγια του James Der Derian για τη χρήση της διπλωματίας σας αφήνω να το σκεφθείτε:
"Η μεγαλύτερή μας ανάγκη αντικατοπτρίζει τον πιο επικίνδυνο φόβο μας. Μέχρι να μάθουμε πώς να αναγνωρίζουμε τον Άλλον στους εαυτούς μας, τότε θα βρισκόμαστε σε κίνδυνο και θα έχουμε ανάγκη την διπλωματία ..." και εδώ θα προσθέσω και την Αστρολογία.
[1] Δες το άρθρο μου, "Το Μυστικό του Αυτοκράτορα", Αστρολογική Πυξίδα, Ιανουαρ., τεύχος 4 (2014) 82-83.
Βιβλιογραφία:
~Constantinou, C. M., On the Way to Diplomacy (Univ. Of Minnesota Press, 1996)
~Kaldellis, Α. Ethnography After Antiquity: Foreign Lands and Peoples in Byzantine Literature (Empire and After) (University of Pennsylvania Press, 2013)
~ Enemies of the Roman Order: Treason, Unrest, and Alienation in the Empire (Harvard University Press, 1966)
~Sheldon, R. M., Intelligence Activities in Ancient Rome: Trust in the Gods But Verify (Routledge, 2007)
