Από μέσα Αύγουστος, Απέξω Αιγόκερως: Αστρολογία και Πολιτική Προπαγάνδα.

«Ο Αιγόκερως κατευθύνει τη ματιά του στον εαυτό του,
γιατί τι μεγαλύτερο πράγμα θα μπορούσε
να θαυμάσει εκείνος,
ο οποίος έλαμψε με ευνοϊκούς οιωνούς
για τη γέννηση του Αυγούστου;» 

Marcus Manilius, Astronomica, 2.507-9

Στις αρχές του 17^ου αιώνα, ο περίφημος αστρονόμος Γ. Κέπλερ είχε αφιερώσει χρόνο αλλά και προσπάθεια, έτσι ώστε να παρουσιάσει έναν ακριβές αστρολογικό χάρτη του Ρωμαίου αυτοκράτορα Αυγούστου. Μετά από αρκετό χρόνο μελέτης και σύνθεσης όλων των πληροφοριών που είχε στη διάθεσή του, ο ίδιος παραδέχεται τη δυσκολία ενός τέτοιου εγχειρήματος. Σημειώνει ότι, ενώ δεν ήταν δύσκολο για κάποιον να υπολογίσει τις αστρολογικές όψεις για τη δεδομένη στιγμή της γέννησης του Αυγούστου, ωστόσο, δεν είχε στη διάθεσή του εκείνα τα στοιχεία που θα του επέτρεπαν να μελετήσει μία πολύ ενδιαφέρουσα όψη: το ρόλο που έπαιξε το ζώδιο του Αιγόκερω στο γενέθλιο χάρτη του Ρωμαίου αυτοκράτορα. Αξίζει να υπογραμμιστεί ότι υπήρχε αρκετά ζωηρό το ενδιαφέρον στους αστρολογικούς, αλλά και αυτοκρατορικούς κύκλους της εποχής του Κέπλερ για το πότε είχε γενέθλια ο Αύγουστος μια και σαν ιστορικό πρόσωπο υπήρξε το πρότυπο για πολλούς Ευρωπαίους ηγέτες. Ιστορικές πηγές αναφέρουν ότι ο Αύγουστος γεννήθηκε λίγο πριν τα ξημερώματα, 23 Σεπτεμβρίου 63 π.κ.Ε. Αν και υπάρχουν παραδείγματα ότι κάποιες φορές συνέδεσε το όνομά του με το γενέθλιο ζώδιό του, το Ζυγό, ωστόσο επέλεξε κατεξοχήν να τον θυμούνται  σαν Αιγόκερω.

Τόσο οι ιστορικές, λογοτεχνικές, αρχαιολογικές και νομισματικές πηγές που έχουμε στη διάθεσή μας σήμερα δεν αφήνουν αμφιβολία ότι ο Αύγουστος συνέδεσε όχι τυχαία το όνομά του με το ζώδιο αυτό, έστω και αν δεν ήταν το γενέθλιό του. Αυτό που θα παρουσιάσω στην συνέχεια αφορά τη χρήση της αστρολογίας από τον Αύγουστο σαν ένα μέσο (και όχι το μοναδικό) για τη διαμόρφωση της πολιτικής του. Σκοπός μου σε αυτό το σημείο δεν είναι τόσο η ανάλυση του γενέθλιου ωροσκοπίου του Αυγούστου (κάτι που έχει γίνει, αλλά όχι σε τόσο ικανοποιητικό βαθμό), όσο ότι το σύμβολο του Αιγόκερω, όπως και τα υπόλοιπα σύμβολα του ζωδιακού κύκλου έχουν μέσα τους μία πολύ-διαστατικότητα. Αυτή την ιδιαίτερη λειτουργία χρησιμοποίησε τόσο ο Αύγουστος όσο και οι διάδοχοί του, ώστε να γίνει η αστρολογία στα χέρια τους ένα καταπληκτικό εργαλείο διαλεκτικής. Σίγουρα η επιλογή του συγκεκριμένου ζωδίου έχει τη δική της βαρύτητα, αλλά εξίσου σημαντικό είναι η κατανόηση ότι «η γλώσσα του πεπρωμένου» ή «η γλώσσα των ουρανών» διαμόρφωνε τις πολιτικές σχέσεις του αυτοκράτορα και των υπηκόων του. Και για να υπάρχει σωστή και λειτουργική επικοινωνία μεταξύ των δύο μερών σημαίνει ότι γίνεται αμφίδρομα: τόσο ότι τη μιλούν και οι δύο σωστά όσο και ότι την κατανοούν χωρίς περιθώρια καμίας δυσερμηνείας. 

Το Ιστορικό Πλαίσιο


Στις αρχές του 1^ου αιώνα, η αστρολογία ήταν αρκετά δημοφιλής και διαδεδομένη τόσο στους απλούς πολίτες όσο και  στους αριστοκρατικούς κύκλους της Ρώμης. Ήταν επίσης ένα πεδίο έρευνας που συνδέθηκε στενά με την άσκηση εξουσίας του αυτοκράτορα σαν ένα μέσο της πολιτικής του προπαγάνδας. Η χρήση λοιπόν και η παρουσίαση ενός αυτοκρατορικού γενέθλιου χάρτη, και η προβολή του προσωπικού του ζωδίου αποτελούσε αρχικά μία πυξίδα, τόσο αστρολογική όσο και πολιτική: αυτό το πρόσωπο ήταν προδιαγεγραμμένο ότι θα είχε επιτυχία σε συγκεκριμένους τομείς και θα εξασφάλιζε για την αυτοκρατορία σταθερότητα, ευμάρεια και ένα ευνοϊκό αποτέλεσμα στο ενδεχόμενο πολεμικών συγκρούσεων ή εξεγέρσεων. Ο Ρωμαίος ιστορικός Σουητώνιος αναφέρει ένα πολύ ιδιαίτερο περιστατικό που δείχνει με χαρακτηριστικό τρόπο ότι ο Αύγουστος χρησιμοποίησε την αστρολογία σαν ένα εργαλείο που θα εδραίωνε την πολιτική του θέση και θα τον προστάτευε από μελλοντικούς πολιτικούς αντιπάλους. Εκείνος, λοιπόν και ο στρατηγός του Αγρίππας επισκέφθηκαν κάποτε έναν αστρολόγο, το Θεαγένη στην πόλη της Απολλωνίας. Το αστρολογικό προφίλ του Αγρίππα ήταν τόσο εξαιρετικό που οδήγησε τον Αύγουστο στην απόφαση να αποκρύψει από το Θεαγένη την ακριβή ώρα της γέννησής του, από φόβο μήπως ο ίδιος αποδειχθεί κατώτερος των «αστρολογικών περιστάσεων» σε σύγκριση με τον στρατηγό του. Όταν μετά από πιέσεις εμπιστεύτηκε το Θεαγένη, τότε εκείνος έπεσε από θαυμασμό και σεβασμό μπροστά στα πόδια του Αυγούστου. Μετά από αυτό το περιστατικό ο Αύγουστος κοινοποίησε το γενέθλιό του ωροσκόπιο στην αυτοκρατορία και έκοψε ασημένιο νόμισμα όπου στον οπισθότυπό του όμως απεικονιζόταν σαν το γενέθλιο ζώδιο του, ο Αιγόκερως. 

Σημασία δεν έχει τόσο η ιστορική εγκυρότητα της παρακάτω αφήγησης, όσο το να δούμε τη δυναμική που είχε η συμβολική γλώσσα της αστρολογίας στη σχέση του αυτοκράτορα και των υπηκόων του. Η κυκλοφορία του προσωπικού ωροσκοπίου του Αυγούστου και η υιοθέτηση του συμβόλου του Αιγόκερω όχι μόνο σε νομίσματα, αλλά και σε άλλα έργα τέχνης της εποχής δείχνει τον τρόπο που χρησιμοποιήθηκε η αστρολογία: τα άστρα είχαν προδιαγράψει ένα λαμπρό μέλλον για αυτόν και την αυτοκρατορία, επειδή ακριβώς οι συγκεκριμένες πλανητικές θέσεις την μέρα που γεννήθηκε του διασφάλισαν την πολιτική δύναμη και εξουσία του. Ήταν εκείνος που διάλεξαν οι ουρανοί. Η χρήση της αστρολογίας όμως ήταν δίκοπο μαχαίρι για την αυτοκρατορική εξουσία αφού μπορούσε ταυτόχρονα τόσο να την ενδυναμώσει και να την νομιμοποιήσει, όσο και να την υπονομεύσει. Από τη μία πλευρά η αστρολογία προσέφερε στον αυτοκράτορα την ευκαιρία να βρει το ρόλο του στην κοσμική τάξη των πραγμάτων, εφόσον οι πλανητικές ώρες τη στιγμή της γέννησής του αποτελούσαν τη θεϊκή έγκριση της εξουσίας του. Από την άλλη όμως πλευρά, αυτή η ίδια παραδοχή μπορούσε να κλονίσει την πολιτική του σταθερότητα, καθώς ο οποιοσδήποτε είχε βλέψεις προς την εξουσία θα μπορούσε να χρησιμοποιήσει την ίδια επικοινωνιακή οδό: με τη βοήθεια ενός αστρολόγου θα μπορούσε να ισχυριστεί ότι ο δρόμος του προς τον αυτοκρατορικό θρόνο είναι, αν όχι μόνο προδιαγεγραμμένος, αλλά και περισσότερα αστρολογικά υποσχόμενος. Συγκεκριμένες μελλοντικές ενέργειες του Αυγούστου αποδεικνύουν ότι είχε αντιληφθεί τη δυναμική της αστρολογίας, καθώς προσπάθησε με ειδικά διατάγματα να ελέγξει συγκεκριμένη μερίδα εκπροσώπων της που θεωρούσε επικίνδυνους για την πολιτική αποσταθεροποίηση της αυτοκρατορίας. 

Το ωροσκόπιο του Αυγούστου

"Ο Αιγόκερως κατευθύνει τη ματιά του στον εαυτό του—γιατί τι μεγαλύτερο πράγμα θα μπορούσε να θαυμάσει εκείνος, ο οποίος έλαμψε με ευνοϊκούς οιωνούς για τη γέννηση του Αυγούστου;" Εδώ έχουμε μία αρκετά κολακευτική αναφορά από το έργο του Μανιλίου Αστρονομικά όσον αφορά το γενέθλιο ζώδιο του αυτοκράτορα Αυγούστου, αναδεικνύοντας την περίοπτη θέση που απέκτησε σαν σύμβολο αυτοκρατορικής προπαγάνδας. Παρόλο αυτά, όπως ήδη αναφέραμε το γενέθλιο ζώδιό του ήταν ο Ζυγός, καθώς και ο ωροσκόπος του. Θα περίμενε λοιπόν κάποιος ότι το ζώδιο του Ζυγού θα κυριαρχούσε στην αυτοκρατορική αστρολογική εικονογραφία. Αν και υπάρχουν ενδείξεις στη λογοτεχνία της εποχής ότι κάποιες φορές ο Αύγουστος συνέδεσε το όνομά του με τον Ζυγό, ωστόσο επέλεξε κάτι πολύ διαφορετικό για τη δημόσια εικόνα του. Αυτό μας κάνει να αναρωτιόμαστε τόσο το λόγο όσο και κατά πόσο ο Αιγόκερως είχε κάποια σημαντική θέση στο  προσωπικό του ωροσκόπιο. Τα παραπάνω ερωτήματα απασχόλησαν αστρολόγους τόσο της Αναγέννησης όσο και σύγχρονους. Μάλιστα ο ίδιος ο Κέπλερ στα γραπτά του εμφανίζεται αρκετά προβληματισμένος με την συγκεκριμένη επιλογή μια και ο Αιγόκερως δεν φαίνεται να είχε κάποια ιδιαίτερη «χαρισματική» ή τυχερή σημασία σε ένα ωροσκόπιο. Μελέτες έχουν προσεγγίσει το θέμα από διαφορετικές σκοπιές. Μία από αυτές εξηγεί ότι λόγω των περιορισμών που παρουσίαζε το Ρωμαϊκό ημερολόγιο πριν την καθιέρωση του Ιουλιανού ημερολογίου το 46π.κ.Ε., και τη διαφορά που προέκυψε ανάμεσα στην αντιστοιχία πολιτικών και αστρονομικών ετών, υποτίθεται ότι η καταγεγραμμένη γέννηση του Αυγούστου το Σεπτέμβριο έγινε στα τέλη Δεκεμβρίου, όταν ο Ήλιος βρισκόταν στην πραγματικότητα στο ζώδιο του Αιγόκερω. Ωστόσο, κάτι τέτοιο δεν φαίνεται να ευσταθεί αφού ήδη από το 63π.κ.Ε. το ημερολόγιο της «εποχής της Δημοκρατίας» (ρεπουμπλικανική περίοδος) ήταν στην πραγματικότητα σε συγχρονισμό με το ηλιακό έτος και έτσι σχεδόν ακολουθούσε το Ιουλιανό.  

Παίρνοντας σαν παραδοχή ότι ο γενέθλιος μήνας του Αυγούστου είναι ο Σεπτέμβριος, δύο είναι οι βασικές προσεγγίσεις των μελετητών για το ποια ήταν η εξέχουσα θέση του Αιγόκερω στο αυτοκρατορικό ωροσκόπιο. Η πρώτη υποστηρίζει ότι ο Αιγόκερως δεν ήταν το γενέθλιο ζώδιο του Αυγούστου, αλλά το ζώδιο τη στιγμή της σύλληψής του. Αν, λοιπόν, είχε όντως γεννηθεί 23 Σεπτέμβρη 63π.κ.Ε., τότε ανάλογα κ η σύλληψή του θα έπρεπε να είχε γίνει 24 Δεκεμβρίου της προηγουμένης χρονιάς, τότε που ο Ήλιος ανέτειλε στο ζώδιο του Αιγόκερω. Η γνώση αυτής της στιγμής για έναν γενέθλιο χάρτη στην αρχαιότητα ήταν όντως πολύ σημαντική, παρόλο αυτά στη δική μας περίπτωση δεν μπορούμε να απαντήσουμε με ασφάλεια πότε ήταν η στιγμή αυτή για τον Αύγουστο. Η δεύτερη προσέγγιση θεωρεί ότι λόγος που έπαιξε τόσο μεγάλο ρόλο το ζώδιο αυτό στην αυτοκρατορική προπαγάνδα είναι γιατί ο Αύγουστος είχε τη Σελήνη του στον Αιγόκερω. Σύγχρονες με την τότε εποχή αστρολογικές αναφορές σημειώνουν το πόσο σημαντική ήταν η θέση της Σελήνης για έναν γενέθλιο χάρτη. Συμπληρωματικά έχει επίσης προταθεί ότι ο Κλήρος της Τύχης του Αύγουστου βρισκόταν στον Αιγόκερω, άρα και ήταν λογική η έμφαση που του δόθηκε.

Από το Αστρολογικό Σύμβολο στην Πολιτική Προπαγάνδα 

Virgil Finlay.

Τα παραπάνω ερμηνευτικά μοντέλα έχουν από μόνα τους ιδιαίτερη βαρύτητα, έστω και αν δεν επεξηγούν ικανοποιητικά τον τόσο σημαντικό ρόλο που έπαιξε στην αυτοκρατορική προπαγάνδα το συγκεκριμένο ζώδιο. Φαίνεται δηλαδή πως η θέση του Ήλιου, ο ωροσκόπος, η θέση της Σελήνης, ο Κλήρος της Τύχης και η στιγμή της σύλληψης πριν τη γέννηση ήταν στοιχεία στη μελέτη ενός αστρολογικού χάρτη. Αυτό που πρέπει να επισημανθεί είναι ότι ο καθορισμός του Αιγόκερω σαν το σύμβολο του Αυγούστου είναι το αποτέλεσμα όχι μίας εγγενούς υπεροχής του στο γενέθλιό του χάρτη, αλλά μία πολύ συνειδητή επιλογή πολύ πιθανόν σε συνεργασία με τους προσωπικούς του αστρολόγους, αλλά και με τους ποιητές και τους καλλιτέχνες της εποχής του, όπου φρόντισαν να εντυπώσουν με την τέχνη τους την αυτοκρατορική εικόνα και ιδεολογία. Ωστόσο, το ερώτημα παραμένει γιατί η επιλογή του Αιγόκερω για να φωτίσει αυτές τις πτυχές και όχι για παράδειγμα του Ζυγού, που ίσως θα ταίριαζε καλύτερα στις αρετές που έπρεπε να φέρει τότε ο αυτοκράτορας όπως η δικαιοσύνη (iustitia).  

Virgil Finlay.

Στην πραγματικότητα ο Αιγόκερως ανήκει (όπως και ο Ζυγός) στα τροπικά ζώδια και σημειοδοτεί το χειμερινό Ηλιοστάσιο. Το άνοιγμα της περιόδου αυτής συνδέεται παραδοσιακά με την Αναγέννηση του κόσμου, την έναρξη του νέου έτους, με τη φαινομενική στάση, αλλά και την άνοδο του Ηλίου όλο και ψηλότερα στον ορίζοντα, τις μέρες να μεγαλώνουν και το φως να κερδίζει και πάλι το χαμένο έδαφος. Λαμβάνοντας υπόψη τα παραπάνω, αστρολογικά ο συσχετισμός δύο παρορμητικών ζωδίων, Ζυγού και Αιγόκερω στο ωροσκόπιο του Αυγούστου, και η σχέση τους με την αλλαγή εποχών δίνει μία ακόμα ερμηνευτική διάσταση. Όλες αυτές οι αλλαγές «κουμπώνουν» αρκετά καλά με το τι ήταν η έλευση του Αυγούστου για τη Ρωμαϊκή αυτοκρατορία. Από το 133π.κΕ. η πολιτική αποσταθεροποίηση είχε οδηγήσει σταδιακά τη Ρώμη σε μία σειρά εμφύλιων συγκρούσεων που έφεραν σε κρίση στις παραδοσιακές δομές και αξίες του πολιτειακού της συστήματος. Λίγοι ιστορικοί θα διαφωνήσουν ότι η έλευση του Αυγούστου αποτελεί ένα κομβικό σημείο μετάβασης από τη σκοτεινή περίοδο των εμφυλίων σε μία χρυσή εποχή, από την σκληρή εποχή της ατέλειωτης νύχτας στις ζωογόνες ακτίνες του Ήλιου.

 

Vincenzo Maria Coronelli

Οι μεταρρυθμίσεις που έφερε ο Αύγουστος σε όλα τα επίπεδα έφεραν τη Ρώμη πιο κοντά στο φως με αποκορύφωση την αλλαγή του ίδιου της του πολιτεύματος της, από Δημοκρατία (Republic) σε Αυτοκρατορία, με ανώτατη και ύπατη εξουσία τον ίδιο τον Αύγουστο. Ανέτειλε πια ένα «αυτοκρατορικό χειμερινό ηλιοστάσιο» για τους Ρωμαίους. Ο Αύγουστος χρησιμοποίησε το μέρος για να χρωματίσει το όλον, ή διαφορετικά το σημαίνον για το σημαινόμενο. Η υιοθέτηση του Αιγόκερω σαν το προσωπικό του σύμβολο ενίσχυε όσο τίποτε περισσότερο τις πολιτικές του επιταγές: σταθερότητα, συντηρητισμός, σταθεροποίηση, εξουσία, και πειθαρχία, δηλαδή παραδοσιακές ποιότητες που αποδίδονται στον Αιγόκερω και τον κυβερνήτη πλανήτη του τον Κρόνο. Όλα μεν είχαν στην ουσία αλλάξει, αλλά παρέμεναν το ίδιο σταθερά και παραδοσιακά. Αστρολογικά ο συσχετισμός δύο παρορμητικών ζωδίων στο γενέθλιο ωροσκόπιο του Αυγούστου και η σύνδεσή τους με εκείνα τα κομβικά σημεία που δηλώνουν την αλλαγή (τροπή) των εποχών δίνει μία ακόμα ερμηνευτική διάσταση: αν ο Ζυγός ήταν παραδοσιακά το γενέθλιο ζώδιο του Αυγούστου σημαίνει επίσης ότι γεννήθηκε κοντά στην φθινοπωρινή ισημερία. Για τους Ρωμαίους αστρολόγους το να γεννηθεί κάποιος κοντά σε μία από τις τέσσερεις ηλιακές τροπές, Ηλιοστάσιο ή Ισημερία (που σημαίνει ότι και η σύλληψή του έγινε κοντά σε μία άλλη ηλιακή τροπή) ήταν ένα εξαιρετικό στοιχείο για τη ζωή και την προσωπικότητα κάποιου. Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι οι μυθικοί και πρώτοι βασιλείς της Ρώμης, τα αδέλφια Ρέμος και Ρωμύλος των οποίων παραδοσιακά θεωρείτο ότι η σύλληψη έγινε στο θερινό Ηλιοστάσιο και η γέννησή τους κοντά στην εαρινή ισημερία. 

Η Αστρολογία, το Σύμβολο και ο Λόγος

Έχουμε αναφέρει και στο παρελθόν ότι η τέχνη της αστρολογίας, της ερμηνείας και κατανόησης των πλανητικών κινήσεων και ουράνιων ενεργειών συνιστά σε ένα σημαντικό βαθμό τη λογική, τον Λόγο με την έννοια δηλαδή ότι διαμορφώνει, οργανώνει, και θα τολμούσα να πω ότι σε ορισμένες περιπτώσεις ελέγχει τις ιδεολογικές επιταγές που χαρακτηρίζουν την κάθε εποχή. Υπό αυτό το πρίσμα, μήπως τελικά πρέπει να θέσουμε διαφορετικά την ερώτηση ποιος ήταν ο λόγος ή λόγοι που ο Αιγόκερως επιλέχθηκε να έχει σημαντική θέση στο γενέθλιο ωροσκόπιο του Αυγούστου; Η στάση που δείχνει ο ακαδημαϊκός χώρος στη μελέτη της αστρολογίας και της θέσης της στην ιστορία των Ιδεών σαν ένα φαινόμενο περιθωριακό, "μη επιστημονικό", ένα εργαλείο σε χέρια τσαρλατάνων που απευθύνεται σε ένα άξεστο και αμόρφωτο κοινό, έχει συντελέσει σε μεγάλο βαθμό στον αποκλεισμό εναλλακτικών ερμηνευτικών προσεγγίσεων πάνω σε διάφορα ιστορικά φαινόμενα, αλλά και στη διαστρέβλωση πολλές φορές της ίδιας της ιστορικής πραγματικότητας. Στην περίπτωση του Αυγούστου δεν έχουμε απλά να κάνουμε με την επιλογή ενός πιο "βολικού συμβόλου" πολιτικής προπαγάνδας, αλλά επίσης με το πόσο άμεση ήταν η προσωπική εμπειρία και συμμετοχή στα φαινόμενα που σημειώνονταν στη φύση και της ίδιας της ροής του χρόνου. Ίσως σε αυτό το σημείο να οφείλεται και η δυσκολία που έχουν τόσο οι αστρολόγοι, όσο και οι ιστορικοί όταν προσεγγίζουν τους γενέθλιους χάρτες προσώπων της αρχαιότητας: το γεγονός δηλαδή ότι τα σύμβολα και η ερμηνεία τους δεν ήταν «αστρολογικά άκαμπτα» στον τρόπο που χρωμάτιζαν έναν γενέθλιο χάρτη, αλλά ένας ζωντανός έναρθρος και διακριτός λόγος. Με απλά λόγια οι σωστές πολιτικές κινήσεις  του Αυγούστου δεν ήταν διαχωρισμένες από ένα ευνοϊκό αστρολογικό γενέθλιο σύμβολο, ήταν ένα και το αυτό, κάτι που γνώριζε τόσο εκείνος όσο και οι υπήκοοί του. Ο αρχαίος κόσμος δεν κατακερμάτιζε με "αριστοτελικό τρόπο" την πραγματικότητα, την αντιλαμβανόταν ως όλον. Με τον ίδιο τρόπο, η σχέση σωστού πολιτικού σχεδιασμού και αστρολογίας δεν είναι σχέση απόστασης, αλλά σχέση συγχώνευσης. Ο Αύγουστος επέλεξε να «γεννηθεί Αιγόκερως» όχι γιατί ο Ήλιος του ανέτειλε στο ζώδιο του Αιγόκερω, αλλά γιατί το σύμβολο ήταν εκεί όταν «γεννήθηκε ο Αύγουστος». 

[*Μέρος της ανάρτησης αυτής έχει φιλοξενηθεί σε άρθρο μου που δημοσιεύτηκε στο περιοδικό "Αστρολογική Πυξίδα", τεύχος 4, Ιανουάριος 2014 με τον τίτλο "Το Μυστικό του Αυτοκράτορα", σελ. 82-83] 

Βιβλιογραφία

~T. Barton, “Augustus and Capricorn: Astrological Polyvalency and Imperial Rhetoric”, JRS 85 (1995) 33-51.
~G. P. Goold, Manilius: Astronomica (Loeb Classical Library No. 469).
~C. Sogno, “Astrology, Morality, the Emperor, and the Law in Firmicus Maternus' "Mathesis"”, Illinois Classical Studies 30 (2005) 167-176.
~Κ. Volk, Manilius and his Intellectual Background (Oxford, 2009).