Τα "Λόγια του Πάγου" και ο Φανταστικός Πολικός Κόσμος του Αντιφάνη.

"Θα έπρεπε να είχαμε προβλέψει από την αρχή

το πόσο ακατανίκητη είναι η ανθρώπινη περιέργεια ..."

~~~H.P.Lovecraft, Στα Βουνά της Τρέλας

Είναι γνωστό ότι το αυτί του ανθρώπου είναι εξαιρετικά ευαίσθητο στο να συλλαμβάνει ήχους, όχι όμως σε όλο τους το φάσμα. Παρόλο  την εγγενή αυτή αδυναμία δεν λείπουν εκείνοι που πειραματίζονται με ασυνήθιστους ήχους, όπως εκείνοι που παράγονται από τη μοριακή μουσική. Η μουσική αυτή δεν είναι γραμμένη σε νότες, αλλά βασίζεται  στις μοριακές γονιδιακές ακολουθίες, θεωρώντας ότι το μυαλό ενός ανθρώπου μπορεί να αντιληφθεί ήχους και μουσικά κομμάτια σε υψηλότερα και διαφορετικά επίπεδα. Προκαλεί μία έκπληξη το γεγονός ότι το να παραχθεί ήχος μέσα από τη δόνηση μίας φαινομενικά "βουβής" ύλης δεν είναι μία προσδοκία της τεχνολογικής εποχής που ζούμε, αλλά με κάποιο τρόπο έχει τις ρίζες της σε μυθολογικές αφηγήσεις της αρχαιότητας. Αναφερόμαστε σε μύθους που αφορούν κυρίως παγωμένους κόσμους και πολιτείες, όπου σύμφωνα με την παράδοση ο χώρος κατακλίζεται από ανεξίτηλες, άηχες φωνές και ήχους, οι οποίες αναμένουν να γίνουν ακουστές από το σωστό πρόσωπο (ή προσωποποίηση) την κατάλληλη χρονική στιγμή, ή από ένα προνομιούχο πρόσωπο που έχει στα χέρια του το κατάλληλο μέσο για να ακροαστεί. 

Λόγια Παγωμένα ...  Λόγια Σιωπηλά

Στον αφηγηματικό πυρήνα των  απίθανων διηγήσεων που αφορούν παγωμένους κόσμους και ήχους κυριαρχεί ένα τόσο σφοδρό ψύχος και κάθε λέξη που αρθρώνεται ή κάθε ήχος που παράγεται παγώνει ακαριαία.  Για να ξαναζωντανέψουν αυτοί οι ήχοι και να ακουστούν, χρειάζεται κυριολεκτικά να ξεπαγώσουν, είτε με τη χρήση της φωτιάς, είτε με την έλευση πιο θερμών εποχών.

Μία από τις πιο γνωστές  ιστορίες με τέτοιο περιεχόμενο, είναι ένα επεισόδιο που περιγράφεται στις "Περιπέτειες του Βαρώνου Μυνχάουζεν". Ο εκκεντρικός, λοιπόν βαρώνος αφηγείται ότι σε ένα από τα ταξίδια του στο παγωμένο τοπίο της Ρωσίας, έδωσε εντολή στον οδηγό της άμαξάς του να φυσήξει μέσα από τη σάλπιγγά του δίνοντας ένα προειδοποιητικό ηχητικό σήμα στους μελλοντικούς ταξιδιώτες, ώστε να μην κλείσουν ένα στενό πέρασμα. Εκείνος φύσηξε με όλη του τη δύναμη, αλλά ήχος δεν έβγαινε. Αργότερα, όταν η παρέα έφθασε σε ένα πανδοχείο ο οδηγός κρέμασε τη σάλπιγγα δίπλα από το τζάκι. Αμέσως αυτή φαίνεται πως ξεπάγωσε και άρχισε να παράγει όλες τις παγωμένες μελωδίες που ήταν αποθηκευμένες μέσα της χωρίς καν ο οδηγός να χρειαστεί να τη φυσήξει. 

Ο Παγωμένος Κόσμος του Αντιφάνη

Η πρώτη ιστορία ενός τόσο ψυχρού κόσμου που παγώνει κάθε παραγόμενο ήχο συναντάται στο έργο του Πλουτάρχου "Ηθικά". Γίνεται λόγος, λοιπόν, για κάποιον Αντιφάνη ο οποίος υποστήριζε ότι "υπάρχει μία συγκεκριμένη πόλη [δεν την ονοματίζει] όπου εξαιτίας του έντονου ψύχους, όλες οι λέξεις παγώνουν με το που θα τις προφέρει κάποιος. Κατόπιν με τον ερχομό του καλοκαιριού, οι λέξεις ξεπαγώνουν και οι ανθρωποι ακούν αυτά που είχαν εκφράσει κατά τη διάρκεια του χειμώνα." [Ηθικά, 79Α] Παρακάτω, θα αναφέρουμε και μία σειρά άλλων λογοτεχνικών παραδειγμάτων που δείχνουν ότι η αφήγηση αυτή εξακολούθησε να είναι αρκετά ζωντανή και αργότερα. Ο Πλούταρχος συνδέει την ιστορία των παγωμένων λέξεων με το τρόπο που οι μαθητές του Πλάτωνα μάθαιναν εξ ακοής τη φιλοσοφία του. Όπως ο φανταστικός ψυχρός κόσμος πάγωνε κάθε λέξη, έτσι και η ανωριμότητα των μαθητών εμπόδιζε την πλατωνική διδασκαλία να ωριμάσει και να βρει εκείνη τη ζέστη που θα την έκανε να ξεπαγώσει, ώστε να γίνει η φιλοσοφία κτήμα τους. Οι λέξεις υπήρχαν, με τη διαφορά ότι δεν πάλλονταν στις καρδιές τους, όπως ένας ήχος πάλλεται στο τύμπανο ενός αυτιού και γίνεται αντιληπτός.
Αξίζει να σημειωθεί, ότι αυτός ο Αντιφάνης, τον οποίο οι μελετητές έχουν ταυτίσει με τον Αντιφάνη από τη Θρακική Βέργη φαίνεται πως συνδέεται με την παράδοση των παραδοξολόγων και της παραδοξολογίας αντίστοιχα, ενός ξεχωριστού λογοτεχνικού είδους της αρχαιότητας με παραδείγματα ήδη από τον 4ο αι. π.Κ.Ε., που κατέγραφε την εμφάνιση παράξενων εμπειριών και φαινομένων στον φυσικο κόσμο. Μάλιστα το επίθετο "βεργαίος" κατέληξε να περιγράφει ανάμεσα στα άλλα αυτόν που ψεύδεται και είναι μυθομανής, ενώ ο Στράβωνας στο έργο του μνημονεύει τον Αντιφάνη μαζί με τον Πυθέα και τον Ευήμερο σαν αναξιόπιστους για τις αφηγήσεις τους που αφορούν φανταστικούς κόσμους και ταξίδια [Γεωγραφικά 2.4.2] Με λίγα λόγια θα λέγαμε ότι η παράδοση της παραδοξογραφίας αποτέλεσε τον πρόδρομο για όλους εκείνους που στο μέλλον ασχολήθηκαν και ασχολούνται σήμερα με τη μελέτη του Αγνώστου και του Μεταφυσικού. 

Αν λοιπόν, αυτός ο Αντιφάνης που αναφέρεται στον Πλούταρχο είναι το ίδιο πρόσωπο από όπου ο μυθιστοριογράφος Αντώνιος Διογένης εμπνεύστηκε για το έργο του "Των υπέρ Θούλην απίστων λόγοι, κδ' " [δηλ. Οι απίστευτες αφηγήσεις για τη Θούλη σε 24 βιβλία], τότε πολύ πιθανόν ο Αντιφάνης της Βέργης να ήταν και ο συγγραφέας κάποιου χαμένου για εμάς έργου που να αφορούσε κάποιο φανταστικό ταξίδι στις παγωμένες χώρες του Βορρά.

Όταν οι Παγωμένοι Μύθοι ξεπαγώνουν ... 
Είναι γεγονός ότι το έργο του Πλουτάρχου ήταν ένα από τα πολυδιαβασμένα συγγράμματα την εποχή της Αναγέννησης, και έτσι δεν προκαλεί ιδιαίτερη έκπληξη ότι το μοτίβο των άηχων παγωμένων λέξεων βρήκε ένα ζεστό περιβάλλον για να "ξεπαγώσει" μέσα στη μεταγενέστερη ευρωπαϊκή λογοτεχνία του φανταστικού. Ενώ στο παράδειγμα του βαρώνου Μυνχάουζεν είδαμε τον ήχο να παγώνει ακαριαία μέσα σε ένα αντικείμενο, μία σάλπιγγα υπάρχουν παραδείγματα όπου το ίδιο το πολικό τοπίο γίνεται η φυλακή των ήχων και των λέξεων. 

Στο έργο του Γάλλου συγγραφέα και γιατρού της Αναγέννησης Φρανσουά Ραμπελαί [François Rabelais], "Πανταγκρυέλ και Γαργαντούας" περιγράφεται μία αρκετά παράξενη θάλασσα που συναντούν οι ήρωες του έργου κατά τη διάρκεια του ταξιδιού τους, θυμίζοντας αρκετά στην αφήγηση τόσο την Οδύσσεια, όσο και τις περιπέτειες των Αργοναυτών. Στα νερά, λοιπόν, της Παγωμένης Θάλασσας μαθαίνουμε ότι τον τελευταίο χειμώνα είχε γίνει μία σπουδαία και αιματηρή μάχη μεταξύ των Αριμασπών και των Νεφελιβατών. Για κάποιο λόγο η παρουσία του Πανταγκρυέλ και του υπηρέτη του έκαναν τις παγωμένες λέξεις και ήχους από αυτή τη μάχη να ακουστούν ξανά: " ... τότε οι λέξεις και τα βογγυτά των ανδρών και των γυναικών, ο ήχος από τα τσεκούρια της μάχης που έσκιζαν πελεκιτά τον αέρα, ο θόρυβος από τα τραντάγματα και τα χτυπήματα των όπλων και της ιπποσκευής, τα χλιμιντρίσματα των αλόγων και όλο το πολεμικό πανδαιμόνιο του θορύβου της μάχης πάγωσε στον αέρα. Και τώρα, στηξν εποχή ηρεμίας και ζεστασιάς του καιρού που διαδέχθηκε τη σφοδρότητα του χειμώνα, έκανε τις λέξεις να λιώσουν και να ακουστούν." 

Ο Πανταγκρυέλ ενώ βιώνει αυτή την παράξενη εμπειρία, θυμάται τα λόγια του Αριστοτέλη για την ύπαρξη κόσμων στον Όμηρο που είναι σε μία διαρκή κίνηση, ακόμα και σε πτήση. Θυμάται επίσης τα λόγια του  που συνδέουν τις παγωμένες λέξεις με την πλατωνική φιλοσοφία, αλλά αναρωτιέται κατά πόσο ο κόσμος που συναντησαν είναι αυτός ο μυστηριώδης πολικός κόσμος που περιγράφει ο Αντιφάνης, όπου οι λέξεις ξεπαγώνουν. Κάποιες από τις λέξεις που ακούστηκαν σε αυτή τη θρυλική μάχη ο ήρωας βρίσκει πάνω στο κατάστρωμα του πλοίου, οι οποίες δεν είχαν ξεπαγώσει,  γιατί όπως αναφέρει του ακούγονταν και του ήταν άγνωστες. Μάλιστα, ένα από τα μέλη του πληρώματος προτείνει στον Πανταγκρυέλ να κρατήσουν αυτές τις λέξεις σαν σουβενίρ, διατηρώντας αυτές, όπως παραδοσιακά διατηρούσαν τότε τον πάγο: "μέσα σε λάδι και καθαρό άχυρο." Εκείνος όμως φαίνεται να είναι άκαμπτος ως προς το θέμα αυτό, σημειώνοντας ότι είναι απερισκεψία να μαζέψουν ενθύμια από κάτι που δεν τους άρεσε να έχουν.

Από τον Παγωμένο Κόσμο στα Αστέρια

Η αφήγηση του Ραμπελαί για τις παγωμένες λέξεις μέσα στο χρόνο--κυριολεκτικά και μεταφορικά--πέρα από το γεγονός ότι επιβεβαιώνει μία ζωντανή σύνδεση με την κλασσική λογοτεχνία της αρχαιότητας στα πλαίσια της μεταγενέστερης φανταστικής διήγησης συνδέεται και με το ουράνιο στερέωμα, όχι μάλλον τυχαία, αν σκεφτούμε τη σχέση που υπάρχει με τον προσανατολισμό εν πλω. Στο τέλος του κεφαλαίου ο Πανταγκρυέλ αναρωτιέται αν η περίεργη αυτή εμπειρία συνδέεται με το μύθο του Ορφέα και της λύρας του. Σύμφωνα με το μύθο, όταν ο Ορφέας διαμελίστηκε από τις γυναίκες της Θράκης [θυμηθείτε ότι ο Αντιφάνης κατάγεται από αυτή την περιοχή!] το κεφάλι του και η λύρα του δεν σταμάτησαν το τραγούδι. Κατά κάποιο τρόπο, όπως ο πάγος νεκρώνει την κάθε κίνηση, τον κάθε παλμό και την παραγωγή ήχου, αλλά μαγικά ενδέχεται να "ξεπαγώσει", έτσι το κεφάλι του Ορφέα αποκομμένο από το σώμα του και η λύρα του αποσπασμένη από τα χέρια του, ενώ στερούνται ζωτικής ενέργειας, μαγικά αναπαράγουν ξανά και ανασταίνουν μέσα τους τον ήχο , όταν καταλήγουν από το ψυχρό κλίμα της Θράκης στις θερμότερες ακτές της Λέσβου. Αστρονομικά υπάρχει μία εξαιρετική σύμπτωση εδώ, αφού σήμερα ο αστερισμός της Λύρας είναι ορατός από το βόρειο ημισφαίριο, όταν ο καιρός γίνεται πιο θερμός κατά τη διάρκεια της άνοιξης και έως το φθινόπωρο. Θα λέγαμε δηλαδή ότι κατά κάποιο τρόπο παράγει το μυστικό του "ήχο" και τον ακούμε βλέποντάς τον όταν "ξεπαγώνει ο ουρανός."

Η Αιωνιότητα των Παγωμένων Λέξεων

Το αφηγηματικό μοτίβο των παγωμένων λέξεων συναντάται σε πάρα πολλούς μύθους και παραδόσεις ανά τον κόσμο. Χαρακτηριστικά σε ένα παραμύθι από τον Καναδά ένας αγρότης βγήκε ένα πολύ κρύο πρωινό για να μαζέψει το κοπάδι του από γουρούνια, αλλά ήταν τόσο δριμύ το ψύχος που οι λέξεις του πάγωσαν. Τα γουρούνια επέστρεψαν στο αφεντικό τους την άνοιξη, όταν ο ζεστός καιρός είχε ξεπαγώσει το κάλεσμα. Σε άλλα παραδείγματα, οι παγωμένες λέξεις περιγράφονται σαν μικρές παγωμένες σφαίρες που πέφτουν από τα στόματα των ομιλητών, οι οποίοι τις συγκεντρώνουν και τις ξεπαγώνουν γύρω από μία φωτιά. Προβλήματα επίσης φαίνεται να δημιουργούται σε άλλες περιπτώσεις και στο ξεπάγωμα των λέξεων, αφού δεν υπάρχει συγχρονισμός. Σε φολκλορικές αφηγήσεις από την Αμερική αναφέρεται ότι κατά τη διάρκεια ενός πολύ ψυχρού χειμώνα, ένας ξυλοκόπος θέλησε να επικοινωνήσει με την οικογένειά του. Βγήκε έξω και άρχισε να μιλάει μέσα στο έντονο κρύο, τα λόγια του στεροποιήθηκαν σε κομμάτια πάγου, τα συγκέντρωσε και τα έστειλε όπως μία συνηθισμένη επιστολή. Οι δικοί του έλαβαν το μηνυμά του, όχι περιμένοντας την άνοιξη, αλλά ξεπαγώνοντας τα κομμάτια στη φωτιά. Αν και δεν μπορούμε να υποστηρίξουμε με σιγουριά ότι όλες οι μετέπειτα ανάλογες αφηγήσεις ανάγονται στην αφηγηματική παράδοση του Αντιφάνη, εκτός αν αναφέρεται ξεκάθαρα όπως το παράδειγμα στο έργο του Ραμπελαί, ο βασικός πυρήνας παραμένει ο ίδιος για τον τρόπο που βουβαίνονται φωνές και ήχοι στους παγωμένους και μυστηριώδεις κόσμους και στον τρόπο που αυτές ξεπαγώνουν. 

Ήχοι Αιώνιοι και Μακρινοί, αλλά Βουβά Ηχηροί.

Για τους Πυθαγορείους υπήρχαν και κάποιοι άλλοι ήχοι που ήταν φαινομενικά βουβοί και αφορούσαν τις κινήσεις που κάνουν τα ουράνια σώματα, αναφερόμενοι στη μουσική των ουρανίων σφαιρών, την αρμονία. Αν σκεφτεί κανείς τις εξαιρετικά αντίξοες για τον άνθρωπο θερμοκρασίες που γνωρίζουμε ότι επικρατούν σε συγκεκριμένους πλανήτες και ουράνια συστήματα, η ιστορία του Αντιφάνη για παγωμένες λέξεις και ήχους να μην είναι και τόσο φανταστική. Άλλωστε οι ίδιοι οι Πυθαγόριοι δεν αρνούνταν ότι κάποιος μπορεί να ακούσει αυτές τις μελωδίες από τις ουράνιες σφαίρες. 

Έχει ενδιαφέρον ότι πρόσφατα επιστήμονες, σαν τους μαθητές του Πλάτωνα φαίνεται ότι ανακάλυψαν αυτές τις μαθηματικές αναλογίες-κλειδιά για να ακούσουν ότι κάποια μακρινά [παγωμένα ;] άστρα δονούνται σε μία συγκεκριμένη συχνότητα που προσεγγίζει αρκετά το "Χρυσό Αριθμό Φ". [Δες περισσότερα εδώ και εδώ]. Εκείνο που είναι πραγματικά μία εξέχουσα σύμπτωση είναι ότι πρόκειται για μία ομάδα παλλόμενων μεταβλητών αστέρων που ονομάζονται "Άστρα RR Λύρας". Οι αστέρες αυτοί φαίνεται να διαστέλλονται και να συστέλλονται προκαλώντας μία ρυθμική μεταβολή στις θερμοκρασίες και στη φωτεινότητά τους, με έναν τρόπο που μεταβάλλεται ο ρυθμός και οι νότες σε ένα μουσικό κομμάτι. Αναλογικά με όσα αναφέραμε είναι σαν να βρήκαμε έναν τρόπο να ξεπαγώσουμε κάποιες από τις βουβές ηχηρές δονήσεις του σύμπαντος, όπου δεν είναι πλέον άγνωστες και παγωμένες λέξεις.  

Με τον ίδιο τρόπο που ο Πανταγκρυέλ φαίνεται πως αδυνατεί να ακούσει τις άγνωστες λέξεις της Παγωμένης Θάλασσας έτσι και ο ακροατής-παρατηρητής χρειάζεται να είναι εξοπλισμένος με τα κατάλληλα εργαλεία ώστε να αντιληφθεί τις δονήσεις των μακρινών, αλλά ηχηρών άστρων. Οι άγνωστες λέξεις-άστρα-κόσμοι εξακολουθούν να παραμένουν παγωμένα, αναμένοντας εκείνον που θα συντονιστεί μαζί τους την κατάλληλη στιγμή για να τα πάρει πια μέσα του. Μόνο και μόνο τότε, εκείνοι οι φανταστικοί κόσμοι γίνονται βιωματικά πλέον κομμάτι των πεπερασμένων αισθήσεών μας. Υπάρχουν και δονούνται ακόμα και αν δεν ακούγονται, καθιστώντας ξεκάθαρο μέσα από την παραπάνω επιστημονική ανακάλυψη την ανάγκη για μία ολιστική θεώρηση του σύμπαντος, κάτι που η φιλοσοφία μαζί με τις διηγήσεις από τους κόσμους του Αγνώστου φαίνεται ότι "ξεπαγώνουν εδώ και αιώνες." 
Πολύ εύστοχα ο Χ.Φ. Λαβκραφτ "Στα Βουνά της Τρέλας" υπογραμμίζει το πόσο "ακατανίκητη είναι η ανθρώπινη περιέργεια", και θα συμπληρώσω ακατανίκητη, ώστε να συνεχώς να προσπαθεί να ξεπαγώσει εκείνα που "κεντρίζουν και άλλους να ριχτούν στην προαιώνια αναζήτηση του Αγνώστου". Με μία μικρή επισήμανση, ότι το ξεπάγωμα είναι συνήθως απαραίτητη προϋπόθεση, διαφορετικά τέτοια "παγωμένα ενθύμια" από άγνωστους και παράξενους κόσμους, αν δεν λιώσουν ποιος ξέρει τι προβλήματα δημιουργούν, αν σαν παγόβουνα πλέουν ανεμπόδιστα σε θερμά κλίματα.

Βιβλιογραφία
~Πεντζοπούλου-Βαλαλά Τ., Αντιφάνης ο Βεργαίος. [Δες, εδώ]
~Hansen, W., Ariadne's Thread: A Guide to International Tales Found in Classical Literature [2002].

~Kahn D., Noise, Water, Meat: A History of Sound in the Arts [2001]

~McCartney E.S., "Antiphanes' Cold-Weather Story and Its Elaboration," ClPh 48.3 (1953) 169-172

~Weinnreich, O. Antiphanes und Münchhausen. Das antike Lügenmärlein von den gefrorenen Worten und sein Fortleben im Abendland  [1942]