Μετρώντας τα Αμέτρητα Αστέρια και Άλλα Αδύνατα.

"Αν μπορείς να μετρήσεις τα φύλλα των δέντρων
ή τα αφρισμένα κύματα της αδάμαστης θάλασσας,
τότε σε σένα μοναχά θα εμπιστευτώ
πόσους έρωτες γνώρισα".

~~~Ανακρεόντεια, Ωδή 32

Πόσοι από εμάς έχουν προσπαθήσει να μετρήσουν τα αστέρια δείχνοντας ψηλά στον ουρανό και αυτόματα κάποιος να μας αποθαρρύνει γιατί θεωρείται γρουσουζιά; Μήπως όμως πίσω από αυτή την πρόληψη κρύβεται και κάτι διαφορετικό; Μήπως η προσπάθεια να μετρήσει κάποιος τα αμέτρητα αστέρια είναι κάτι που προσβάλλει κάποιον άγραφο συμπαντικό νόμο που υπαγορεύει ότι κάποια πράγματα είναι αδύνατο να μετρηθούν; Από αυτό το μοτίβο της μέτρησης του αδύνατου δεν ξεφεύγει ούτε καν ο Διάβολος, καθώς όπως θα δούμε παρακάτω, υποβάλλοντάς τον σε μία τέτοια πράξη, να μετρήσει δηλαδή αμέτρητα πράγματα αποτυγχάνει. Ας αναλύσουμε, λοιπόν πώς το μοτίβο αυτό συνδέεται με αφηγήσεις από τη μυθολογία, τα παραμύθια, αλλά και την παράδοση. 

Το "Αδύνατο" στην Αρχαία Ελληνική Λογοτεχνία.

Πράξεις που αφορούν τη καταμέτρηση πραγμάτων όπως αστέρια, κόκκοι άμμου, βότσαλα, ανθισμένα λουλούδια, θαλάσσια κύματα, ζώα του ουρανού και της θάλασσας κτλ. είναι γνωστός λογοτεχνικός τόπος στις αρχαίες Ελληνικές και Λατινικές αφηγήσεις (κυρίως στην ποίηση), και στυλιστικά περιγράφεται ως "αδύνατο." Πίσω από το μοτίβο του "αδύνατου" αυτό που εκφράζεται πραγματικά είναι η έννοια της αιωνιότητας όσον αφορά την κίνηση των ουρανίων σωμάτων, τη ροή των υδάτων και τη κίνηση των κυμάτων που σκάνε στην ακτή, την ανθοφορία και τη καρποφορία στη φύση, το ίδιο το περιβάλλον που μοιράζεται ο άνθρωπος με τα ζώα. Εκφράσεις στο λόγο που περιγράφουν την υπερβολή μέσα στο πλαίσιο του "αδύνατου" είναι συχνές σε πολλές γλώσσες και συνήθως έχουν έναν παροιμειώδη χαρακτήρα. Οι ρίζες τους μπορεί να μην είναι ξεκάθαρες αλλά μέσα από τα παραδείγματα καταλαβαίνουμε ότι συνδέεονται με τον προφορικό, καθημερινό λόγο σαν μέρος μίας λαϊκής σοφίας, η οποία πηγάζει από την παρατήρηση της φύσης και των νόμων της. 

"Ούτε για όλα τα φύλλα του Κόσμου"

 

Μία τέτοια εικόνα χρησιμοποιείται και στην Ιλιάδα από τον Όμηρο για να περιγράψει το πείσμα του Αχιλλέα στο πρόσωπο του Αγαμέμνωνα. Ο ήρωας αρνείται με πάθος τα δώρα που του προσφέρει ο Αγαμέμνωνας σε μία προσπάθεια συμφιλίωσης, λέγοντας ότι ακόμα και αν του προσφέρει τόσα δώρα σε αριθμό όση είναι η σκόνη της γης ή η άμμος της θάλασσας, εκείνος θα παραμείνει αμετακίνητος στην απόφασή του να απέχει από τη μάχη. [Ομήρου Ιλιάδα, Ι 385-386]. Με μία "αδύνατη εικόνα" και η θεά Ίριδα αναφέρεται στα αμέτρητα στρατεύματα των Αχαιών που πορεύονται εναντίον της Τροίας: "Πήρα μέρος σε πολλές μάχες ως τώρα, ποτέ όμως, ως τώρα δεν έχω δει τέτοιο και τόσο στρατό, γιατί μοιάζουν απαράλλαχτα με φύλλα και με την άμμο, καθώς προχωρούν στον κάμπο προς την πόλη μας, για να πολεμήσουν." [Ομήρου Ιλιάδα, Β 799-801] 

" 'Ἀμμον μετρεῖν"

Μία άλλη έκφραση για να δηλώσει το ανέφικτο είναι η παροιμία που αναφέρει και ο Ζηνόβιος, "μετράω την άμμο" [CPG, 1:27], η οποία φαίνεται ότι επιβίωσε και στη δημοτική ποίηση μέσω της έκφρασης "Να κάθομαι να ξεμετρώ κουκί κουκί την άμμο". Στη κωμωδία του Αριστοφάνη, Ἀχαρνῆς ο πρωταγωνιστής Δικαιόπολις για να περιγράψει τα αμέτρητα βάσανά του χρησιμοποιεί τη λέξη "ψαμμακοσιογάργαρα". Έτσι η λέξη "'άμμος/ψάμμος" μετατρέπεται στο αριθμητικό "ψαμμακόσιος" για να δηλώσει την ιδέα της πληθώρας των κόκκων της άμμου. [Αριστοφάνους Ἀχαρνῆς, 3]. Το ίδιο μοτίβο αναπαράγεται και στην εβραϊκή παράδοση για να δηλώσει τους αναρίθμητους απογόνους της γενιάς του Αβραάμ, η οποία παρομοιάζεται με την άμμο της γης. Ο θεός διαβεβαιώνει τον Αβραάμ ότι,  αν κάποιος καταφέρει να μετρήσει τους κόκκους της άμμου, τότε θα έχει μετρήσει και τους απογόνους του. [Γένεση, 13: 14-16] 

"Εύρηκα, όλες τις άμμους του Σύμπαντος!" 

Παρόλο αυτά, η ιστορία του ανέφικτου μετρήματος έχει και τον τολμηρό της. Ο Αρχιμήδης στο έργο του Ψαμμίτης, όχι μόνο απορρίπτει την ιδέα ότι όλη η άμμος του κόσμου είναι αμέτρητη και δεν γίνεται να εκφραστεί αριθμητικά, αλλά υποστηρίζει ότι μπορεί να υπολογίσει ακριβώς τον αριθμό της. Και μάλιστα, όχι μόνο μπορεί να μετρήσει την άμμο που υπάρχει στη πόλη που ζει, τις Συρακούσες, όχι μόνο αυτή που υπάρχει σε όλη τη Σικελία, όχι μόνο αυτή που χρειάζεται για να καλύψει τη Γη, αλλά γνωρίζει με ακρίβεια την ποσότητα που είναι ικανή να γεμίσει ολόκληρο το Σύμπαν. Μετά από υπολογισμούς καταλήγει στο 10⁶³ ως τον αριθμό κόκκων άμμου που θα γέμιζε μία σφαίρα στο μέγεθος του σύμπαντος. 

"Της Άμμου τα Αστέρια και τα Κύματα"

Άμμος και αστέρια συχνά αναφέρονται σαν ζευγάρι δύο πραγμάτων που είναι αδύνατο να μετρηθούν. Ο Λατίνος ποιητής Κάτουλλος απαντάει στην ερωμένη του να του δώσει τόσα φιλιά όση η άμμος της Λιβύης και τα αστέρια του ουρανού. [Catullus, Carmina 7]. Στον Ευθύδημο επίσης του Πλάτωνα, ένα από τα πρόσωπα ζητάει από τους συνομιλητές του να του απαριθμήσουν πόσα αστέρια και πόσοι κόκκοι άμμου υπάρχουν, αμφισβητώντας με αυτόν τον τρόπο ότι οι σοφοί γνωρίζουν τα πάντα. [Πλάτων, Ευθύδημος 294b].

Παροιμιώδης έκφραση που αναφέρεται τόσο στο μάταιο, αλλά όσο και στο ανέφικτο της πράξης είναι το μέτρημα των κυμάτων της θάλασσας. Οι παροιμιογράφοι Ζηνόβιος και Διογενειανός χρησιμοποιούν την έκφραση "πιο ανόητος από τον Κόροιβο" για αναφερθούν σε κάποιον που ξόδευε άσκοπα το χρόνο του προσπαθώντας να μετρήσει τα κύματα [CPG 1:101; 262]. Ο Πλούταρχος στη λίστα που δίνει με εκφράσεις που περιγράφουν το αδύνατο επίσης συμπεριλαμβάνει τη φράση "μετράς κύματα". [Πλούταρχος, Ἐκλογὴ περὶ τῶν ἀδυνάτων 17] Σε μία ιστορία του Αισώπου που αναφέρει ο Λουκιανός περιγράφεται κάποιος που καθόταν στην παραλία, μετρούσε τα κύματα, αλλά στην πορεία έχασε το μέτρημα και νευρίασε. Τότε μία αλεπού τον πλησίασε και του είπε ότι θα πρέπει να ξεχάσει όσα ήδη είχε μετρήσει και να ξεκινήσει από την αρχή. [Λουκιανού, Περί αιρέσεων ή Ερμότιμος 84] Μέσα στο διδακτικό πλαίσιο αυτής της ιστορίας δηλαδή, όταν κάποιος προσκολλάται ανώφελα στο παρελθόν και σε αυτό που δεν μπορεί να ελέγξει, διακρίνουμε και πάλι το αφηγηματικό μοτίβο μίας αδύνατης πράξης. 

"Θεοί αεί μετρούν"

Σε αντίθεση με το Διάβολο της χριστιανικής παράδοσης, όπως θα δούμε παρακάτω, οι αρχαίοι θεοί τα καταφέρνουν μία χαρά όταν πρόκειται να μετρήσουν τα αμέτρητα. Σε μία από τις ωδές του Πινδάρου ο κένταυρος Χείρωνας σημειώνει ότι ο θεός Απόλλωνας γνωρίζει πόσα φύλλα δημιουργεί η φύση κάθε άνοιξη και και πόσοι κόκκοι άμμου διασκορπίζονται στη θάλασσα και τους ποταμούς από τα κύματα και τους ανέμους. [Πίνδαρος, Πυθ. 9.46-47] Μέσα στο ίδιο πνεύμα είναι και η παραπάνω αναφορά από τη Γένεση με το θεό να υπονοεί ότι γνωρίζει τον αριθμό των απογόνων του Αβραάμ, άρα και την ποσότητα της άμμου στον κόσμο.

"Όταν ο Διάβολος δεν ξέρει να μετράει" 

Στη λαϊκή χριστιανική παράδοση εκτός από τους θνητούς φαίνεται πως και ο διάβολος δεν τα καταφέρνει στο αδύνατο μέτρημα. Το αφηγηματικό μοτίβο τέτοιων ιστοριών παρουσιάζει κάποιον που πουλάει τη ψυχή του στο διάβολο σε αντάλλαγμα των υπηρεσιών του. Μετά ο πρώτος ξανακερδίζει πίσω τη ψυχή του, βάζοντας στο δεύτερο μία ή περισσότερες δοκιμασίες μετρήματος, τις οποίες αδυνατεί να φέρει εις πέρας. Μία δημοφιλής δοκιμασία εκτός από όσες αναφέρθηκαν είναι το μέτρημα των φύλλων της χλόης. Ένα κείμενο μάλιστα από την αγγλική αφηγηματική παράδοση αναφέρει τρεις τρόπους που μπορεί κάποιος να ξορκίσει το διάβολο με το να τον βάλει ακριβώς να μετρήσει αδύνατα πράγματα ή να εκτελέσει ανέφικτες πράξεις: να μετρήσει τις σταγόνες της βροχής πάνω σε έναν θάμνο και τους σπόρους καλαμποκιού σε ένα χωράφι, και να στρίψει σαν το σκοινί την άμμο, να την ξεπλύνει σε ένα ποτάμι χωρίς όμως να χαθεί κανένας κόκκος της. 

Το ενδιαφέρον είναι ότι σε κάποιες ιστορίες ο διάβολος τα καταφέρνει χωρίς πρόβλημα στην καταμέτρηση, αλλά εκεί που βγαίνει ηττημένος είναι όταν πρέπει να "μετρήσει το λόγο του θεού." Σε μία άλλη λοιπόν αφήγηση, ενώ πετυχημένα μετράει τα φύλλα του γρασιδιού μιας περιοχής και τη σκόνη της, εκεί που τα βρίσκει σκούρα είναι να πει πόσα γράμματα υπάρχουν στην Αγία Γραφή που ανήκε στην τοπική ενορία. Στην περίπτωση αυτή αναγκάζεται να αποχωρήσει μετά από αυτή τη αποτυχία. 

"Κράτα τη Βίβλο κοντά στο κρεβάτι σου"

Η χρήση ενός ιερού βιβλίου όπως μόλις περιγράψαμε για να ξορκίσει ανεπιθύμητους επισκέπτες, οι οποιοι εμφανίζονται συνήθως την ώρα του ύπνου, συναντάται συχνά στις παραδόσεις. Προλήψεις λοιπόν της αμερικανικής ηπείρου συμβουλεύουν πάντα να υπάρχει κοντά στο κρεβάτι μία Βίβλος ή ένα άλλο θρησκευτικό βιβλίο γιατί σε περίπτωση που εμφανιστεί είτε ο διάβολος, είτε μία μάγισσα ο πιστός μπορεί να τους θέσει τη δοκιμασία να μετρήσουν τις λέξεις. Όλα τα κακόβουλα αυτά πλάσματα θα αποτύχουν παταγωδώς, αφού δεν θα μπορέσουν να συνεχίσουν το μέτρημα κάθε φορά που θα συναντούν το όνομα του "Κυρίου." Στις μεσο-δυτικές πολιτείες και στον αμερικανικό Νότο, μέσα στο ίδιο πλαίσιο αναφέρεται η πρόληψη ότι είναι τυχερός κάποιος να έχει δίπλα του μία εφημερίδα, όταν κοιμάται. Ο όγκος της καθημερινής πληροφορίας και των λέξεων θα λειτουργήσουν αποτρεπτικά στο να βλάψει ο "δαίμων του τυπογραφείου" τον άνθρωπο, εφόσον και πάλι είναι ανέφικτο να μετρήσει κάθε μία λέξη. Φαίνεται, λοιπόν ότι το μοτίβο της αποτυχημένης καταμέτρησης πραγμάτων από το διάβολο και τους φίλους του συνδέεται με αυτόν τον τρόπο με τις πρωϊμότερες αφηγήσεις του αδύνατου που αναφέρθηκαν παραπάνω. 

"Πάμε Στοίχημα;"

Αν και απο τις αρχαίες πηγές δεν γνωρίζουμε ανάλογη ιστορία, ωστόσο συναντάμε το μοτίβο της σύναψης μίας συμφωνίας μεταξύ δύο μερών για κάτι εξωπραγματικό, η οποία λύεται όταν δεν εκπληρωθούν οι συμφωνημένες δοκιμασίες. Στην Αισώπεια παράδοση έχουμε την ιστορία του φιλοσόφου Ξάνθου, ο οποίος έβαλε στοίχημα με τους φίλους του ένα δαχτυλίδι, ότι μπορεί να πιει όλη τη θάλασσα, χωρίς όμως τους ποταμούς που χύνονται σε αυτή. Ως αντιπρόταση για αυτή τη δοκιμασία, οι φίλοι του έπρεπε να πρώτα να σταματήσουν τη ροή των ποταμών. Και αφού αυτό ήταν ανέφτικτο, το στοίχημα ακυρώθηκε. Στην ιστορία αυτή βλέπουμε ότι από τη στιγμή που το πρώτο πρόσωπο της συμφωνίας αναλαμβάνει μία ανέφικτη δοκιμασία, με τη σειρά του δίνει μία εξίσου ανέφικτη δοκιμασία σαν προϋπόθεση στο δεύτερο πρόσωπο. Η συμφωνία λύνεται γιατί είναι αδύνατο να πραγματοποιηθεί η προϋπόθεση. Με λίγα λόγια, όπως ο πρωταγωνιστής αποφεύγει να χάσει το στοίχημα δίνοντας στον ανταγωνιστή του μία δοκιμασία αδύνατη, κατά τον ίδιο τρόπο και ο πιστός στη χριστιανική παράδοση διαφεύγει από τα δίχτυα του διαβόλου ή από την οποιαδήποτε συμφωνία τον δένει μαζί του, αναθέτοντάς του κάτι ακατόρθωτο για τη φύση του. 

"Στο περιγιάλι το κρυφό ζει το αδύνατο"

Ο  Arthur C. Clarke είχε πει ότι "ο μόνος τρόπος να ανακαλύψουμε 

τα όρια του δυνατού
είναι να τα ξεπεράσουμε
και να πάμε στην περιοχή του αδύνατου". Τι είναι αυτό άραγε που φοβίζει τον άνθρωπο να μετρήσει ξανά τα αστέρια και  την άμμο στη θάλασσα. Γιατί βιώνει την "Άρνηση" να μπει ξανά στο περιγιάλι το κρυφό". Ο ποιητής αναφέρει ότι σβήστηκε η γραφή, αλλά μήπως το γεγονός αυτό δεν είναι τίποτα άλλο από τον ίδιο τον άνεμο που προσπάθησε κάποτε να μετρήσει την άμμο; 

Ο Αριστοτέλης στο έργο του Μετεωρολογικά αναφέρει ότι στην εποχή του, όσοι μελετούσαν τα φαινόμενα των ουρανών τη νύχτα μπορούσαν να δουν την αντανάκλαση του γαλαξία μας πάνω στην επιφάνεια του νερού. [Ι.345b 25]. Σήμερα αυτό για εμάς είναι ένα αδύνατο. Παραμένει όμως ακόμα δυνατό  να ιππεύσουμε με πόθο και πάθος ένα από τα κύματα του χρόνου. Και αυτό γίνεται μόνο μετρώντας τα αδύνατα λάθη. 

Βιβλιογραφία:
~Canter, H.V., "The figure Adynaton in Greek and Latin Poetry," The American Journal of Philology 51.1 (1930) 32-41.
~CPG=Corpus Paroemiographorum Graecorum.
~Hansen, W., Ariadne's Thread: A Guide to International Tales Found in Classical Literature [2002].
~Hayes, K.J., Folklore and Book Culture [1997].
~Rowe, G.O., "The Adynaton as a Stylistic Device," The American Journal of Philology 86.4  (1965) 387-396.
~Sifakis, G.M., "Homeric Survivals in the Medieval and Modern Greek Folksong Tradition?" Greece & Rome, 39.2 (1992) 139-154.
~Σαραντάκος, Δ., "Λέξεις στην Άμμο" από  https://sarantakos.wordpress.com/2012/06/20/ammo/