"Ουρανομαχία": ένα Επιτραπέζιο Αστρολογικό Παιχνίδι.

Knight: You play chess, don't you? 

Death: How did you know that?

Knight: Oh, I have seen it in paintings 

and heard it sung in ballads.

~"The Seventh Seal" [1958]

Στην Ευρώπη του 15ου/16ου αιώνα η διδασκαλία της αστρολογίας και της αστρονομίας ήταν πανεπιστημιακή υπόθεση. Σε κάποια πανεπιστήμια της Αγγλίας η διδασκαλία της αστρολογίας είχε υιοθετήσει μία πιο ευχάριστη και διαδραστική οδό για να βοηθήσει τους σπουδαστές στη μελέτη τους. Πρόκειται για ένα επιτραπέζιο αστρολογικό παιχνίδι, το ludus astrologorum/astronomorum ή η "Ουρανομαχία." Το εκπαιδευτικό αυτό παιχνίδι είχε σκοπό διδάξει στους παίκτες τις κινήσεις των ουρανίων σωμάτων  τις αστρολογικές αρχές και κανόνες, όπως αυτές περιγράφονταν στην Τετράβιβλο του Πτολεμαίου. Το γεγονός ότι δημιουργήθηκε ένα επιτραπέζιο παιχνίδι που θα βοηθούσε τότε τους μαθητές να εξοικειωθούν με τις αρχές, την ορολογία και την πρακτική άσκηση της αστρολογίας και αστρονομίας μπορεί να ακούγεται όχι και τόσο κατάλληλο για ένα ακαδημαϊκό περιβάλλον. Και τα δύο γνωστικά πεδία βασίζονταν τότε--αλλά και σήμερα--στην καλή γνώση των μαθηματικών και τη κατανόηση δυσνόητων πολλές φορές αστρολογικών και αστρονομικών κειμένων και πραγματειών. Μέσα σε αυτό το πλαίσιο εντάσσεται και το επιτραπέζιο αστρολογικό παιχνίδι που θα αναλύσουμε εδώ, το οποίο συναντάμε μόνο στους ακαδημαϊκούς κύκλους των πανεπιστημίων της Αγγλίας το 15ο/16ο αιώνα. Στα χειρόγραφα γίνεται αναφορά σε αυτό ως το "παιχνίδι των αστρολόγων ή το παιχνίδι των αστρονόμων" (ludus astrologorum ή ludus astronomorum). 

Μαθαίνοντας ... Παίζοντας

Αριθμομαχία, από το εγχειρίδιο
του W. Fulke

Στους ακαδημαϊκούς και γενικότερα τους ουμανιστικούς κύκλους της εποχής η χρήση των παιχνιδιών δεν ήταν σπάνια. Επιτραπέζια παιχνίδια όπως η Αριθμομαχία δεν ήταν απλά ένας τρόπος για να περνάει η ώρα ευχάριστα. Η  (Α)ριθμομαχία ή γνωστή ευρύτερα και ως "το παιχνίδι των φιλοσόφων" (ludus philosophorum) ήταν εξαιρετικά δημοφιλής καθώς βιβλιοπωλεία πουλούσαν όχι μόνο ό,τι χρειαζόταν για να στηθεί ένα παιχνίδι, αλλά και τα αντίστοιχα εγχειρίδια με οδηγίες. Αν και οπτικά ως επιτραπέζιο έμοιαζε με μία σκακιέρα, στην πραγματικότητα αφορούσε σε μία πραγματική μάχη απαιτητικών μαθηματικών γνώσεων, όπου  ο κάθε παίχτης αιχμαλώτιζε τα κομμάτια του αντιπάλου του ανάλογα με τους αριθμούς που είχαν γραμμένους πάνω τους. Ιστορικοί υποστηρίζουν ότι την περίοδο της Αναγέννησης η Αριθμομαχία ήταν ένας από τους τρόπους που μπορούσε κάποιος να μάθει στην πράξη τα μαθηματικά του Ρωμαίου φιλοσόφου της ύστερης Αρχαιότητας Βοήθιου. Το παιχνίδι αυτό είχε διπλή λειτουργία με τους παίκτες του να εξασκούν όχι μόνο τη μνήμη τους στη θεωρία των αριθμών του Βοήθιου, αλλά στην κατανόηση της αρμονίας των αριθμών που διέπει τη φύση και τη δημιουργία.

Επεξήγηματικές οδηγίες για τη
Μετρομαχία από το εγχειρίδιο
του W.Fulke

Στο ίδιο πνεύμα ήταν και η Μετρομαχία [1578], έμπνευση του William Fulke, η οποία αφορούσε στην εφαρμογή και εκμάθηση της γεωμετρίας μέσα από ένα επιτραπέζιο παιχνίδι μεσαιωνικής στρατηγικής. Η Μετρομαχία ήταν ένα αρκετά απαιτητικό παιχνίδι, όπου δύο στρατοί αντιμάχονταν και πολιορκούσαν το αντίπαλο στρατόπεδο με σκοπό να κατακτήσουν το κάστρο του αντιπάλου και να κερδίσουν. Αν και τα πιόνια και το ταμπλό του κάθε παιχνιδιού κυκλοφορούσαν σε παραλλαγές, η φιλοσοφία του ως προς τον τρόπο που γίνονταν οι κινήσεις βασιζόταν σε υψηλά μαθηματικά και γεωμετρία. Το παιχνίδι αυτό είχε εξαιρετικά πολύπλοκους κανόνες που απαιτούσαν πραγματικές γνώσεις και εμπειρία στρατηγικής και πολεμικής τακτικής, και ίσως να ήταν και αυτός ο λόγος που ήταν και τόσο δημοφιλές σε σύγκριση με την Αριθμομαχία, επίσης δημιουργία του W. Fulke.

Πριν από την Ουρανομαχία ... 

Στα εγχειρίδια της εποχής που μιλούν και επεξηγούν την Ουρανομαχία φαίνεται ότι πρόκειται για ένα επιτραπέζιο με ήδη ολοκληρωμένη δομή και όχι τόσο σαν μία νέα ιδέα και αναπτυσσόμενη δημιουργία. Αυτό κάνει τους ιστορικούς να πιστεύουν την ύπαρξή του πριν την παρουσίασή του από τον  W. Fulke, παρόλο που μέχρι στιγμής δε γνωρίζουν με βεβαιότητα παραδείγματα από πιο πριν. Εξαίρεση αποτελεί η περιγραφή για ένα επιτραπέζιο με το όνομα "Los Escaques",  ένα είδος αστρολογικού σκακιού για το οποίο πληροφορίες γνωρίζουμε από ένα εγχειρίδιο κανονισμών για παιχνίδια που βρέθηκε στην αυλή του βασιλιά Αλφόνσου Ι' της Καστίλλης [1283]. Aν και η σχέση του με τη μεταγένεστερη Αγγλική μορφή του δεν είναι ξεκάθαρη, το Los Escaques θυμίζει ένα παιχνίδι με πεδίο μάχης τους ουρανούς. 

Φαίνεται πως η φιλοσοφία του παιχνιδιού αυτού βασίζεται σε παρόμοια παιχνίδια που αφορούσαν σε στοιχήματα: το "al-falakiya", στα Αραβικά ή το "Kawakib" στα Περσικά. Ο αριθμός των παικτών είναι επτά και αντιπροσωπεύει έναν από τους επτά πλανήτες αντίστοιχα. Κάθε παίκτης κινεί το πιόνι του πάνω σε ένα κυκλικό ταμπλό που εχει πάνω του ζωγραφισμένο το ζωδιακό κύκλο. Ο κύκλος αυτός αποτελείται από επτά ομόκεντρους κύκλους που αντιστοιχούν στις τροχιές των επτά πλανητών. Οι κινήσεις των παικτών καθορίζονται με το ρίξιμο ενός ζαριού που φέρει επίσης επτά έδρες. Σε κάθε ρίξιμο ο κάθε παίκτης μετακινεί το πιόνι του και πληρώνει ή λαμβάνει κάποιο ποσό στους συμπαίκτες του ανάλογα με τις αστρολογικές όψεις που κάνει το πιόνι του σε σε σχέση με τη θέση που βρίσκεται το πιόνι/α των συμπαικτών του. 

Όλοι οι παίκτες τοποθετούν στην αρχή του παιχνιδιού το πιόνι τους, το οποίο αντιπροσωπεύει έναν πλανήτη σε αυτό το ζώδιο που ο πλανήτης αυτός έχει κυριαρχία, τον κυβερνά δηλαδή: ο Κρόνος στον Αιγόκερω/Υδροχόο, ο Δίας στον Τοξότη/Ιχθείς, ο Άρης στο Κριό/Σκορπιό, ο Ήλιος στο Λέοντα, η Αφροδίτη στον Ταύρο/Ζυγό, ο Ερμής στους Διδύμους/Παρθένο και η Σελήνη στον Καρκίνο. Το παιχνίδι αρχίζει και εν συντομία γίνεται το εξής: αν το πιόνι/πλανήτης ενός παίκτη σχηματίζει ευνοϊκή αστρολογικά όψη--δηλαδή εξάγωνο ή τρίγωνο--με το/τα πιόνι/α των συμπαικτών του, τότε αυτοί πρέπει να τον πληρώσουν αναλόγως, 2 μάρκες για το εξάγωνο και 3 για το τρίγωνο. Αντίθετα, αν το πιόνι/πλανήτης ενός παίκτη σχηματίζει δυσμενή αστρολογικά όψη--δηλαδή σύνοδο, αντίθεση, τετράγωνο--με το/τα πιόνι/α των συμπαικτών του, τότε αυτός ο παίκτης πρέπει να τους πληρώσει, 12 μάρκες για τη σύνοδο, 6 μάρκες για την αντίθεση και 3 μάρκες για το τετράγωνο.

Η Ουρανομαχία

Τα εγχειρίδια που γράφτηκαν με θέμα την επεξήγηση των αστρονομικών παιχνιδιών προσφέρουν πάρα πολλές πληροφορίες σχετικά με τη διδασκαλία και την πρακτική της αστρολογίας λίγο πριν και κατά τη διάρκεια της Αναγέννησης στα ευρωπαϊκά πανεπιστήμια. Οι κανόνες των παιχνιδιών αυτών είναι βασισμένοι στην αστρολογική πραγματεία του Πτολεμαίου και στην ιδέα των συμπαντικών ακτίνων (ενέργεια που εκπέμπεται από τα ουράνια σώματα) όπως αυτή είχε διαμορφωθεί από τον al-Kindi βασιζόμενος στον Roger Bacon και άλλους σύγχρονούς του. Αν και η Ουρανομαχία φυσικά δεν καλύπτει όλο το γνωστικό πεδίο της αστρολογίας, μπορεί να προσφέρει στον ερευνητή σήμερα αρκετές πληροφορίες για τη θέση και το ρόλο της αστρολογίας τον 15ο/16ο αιώνα στους ακαδημαϊκούς κύκλους.

Σε εμάς  το επιτραπέζιο είναι γνωστό κυρίως μέσα από το εγχειρίδιο κανόνων που έγραψε ο W. Fulke, το οποίο φαίνεται πως είναι αρκετά πιο περίπλοκο από την πρώιμη μορφή του που συζητήσαμε παραπάνω. Στην Ουρανομαχία λοιπόν παίζουν μόνο δύο παίκτες, έχοντας στα χέρια τους επτά πιόνια που αντιστοιχούν στους επτά πλανήτες. Σύμφωνα με τους κανόνες οι παίκτες έχουν επιλογή ανάμεσα σε ένα κυκλικό ταμπλό (όπως αυτό της εικόνας αριστερά), ή σε ένα ταμπλό σαν αυτό της Αριθμομαχίας που θυμίζει μία σκακιέρα. Για τις ανάγκες της Ουρανομαχίας χρειαζόταν ένα μεγαλύτερο φυσικά ορθογώνιο ταμπλό χωρισμένο σε 30x12 τετράγωνα για να συμπεριληφθεί ολόκληρος ο ζωδιακός. Συνήθως όμως, οι παίκτες χρησιμοποιούσαν το κυκλικό ταμπλό, το οποίο είναι χωρισμένο σε 360 μοίρες και περιμετρικά του σημειώνονται δύο διαφορετικές διαδρομές, μία για κάθε παίκτη. Κάθε διαδρομή είναι χωρισμένη σε 12 τμήματα που κάθε ένα φέρει και από ένα ζώδιο. Είναι σχεδιασμένη έτσι ώστε κάθε τμήμα της μίας διαδρομής να έχει το διαμετρικά αντίθετο ζώδιο από την άλλη διαδρομή. Για παράδειγμα, το τμήμα αυτό που στην κυκλική διαδρομή για έναν παίκτη είναι το ζώδιο του Κριού, για τον άλλον  παίκτη στη δική του κυκλική διαδρομή είναι το ζώδιο του Ζυγού, κοκ.

Ας ξεκινήσουν οι Ουρανομαχίες!

Σχεδιαστική απεικόνιση των πιονιών-πλανητών
για το παιχνίδι της Ουρανομαχίας από το εγχειρίδιο του Fulke.

Τα πιόνια όπως φαίνονται στο σχέδιο στα δεξιά κινούνται πάνω στο κυκλικό ταμπλό μιμούμενα τις κινήσεις τον πλανητών. Μόνο ο Ήλιος κινείται προς μία κατεύθυνση μία μοίρα τη φορά. Η Σελήνη φαίνεται να κινείται πιο αργά ή πιο γρήγορα στον ουρανό ανάλογα με τη φάση της μηνιαίας της κίνησης: από 12 έως 15 μοίρες κάθε φορά αναλόγως τη φάση αύξησης ή μείωσής της. Τα άλλα κομμάτια κινούνται ανάλογα στο ταμπλό, αν και δε δεσμεύονται σε μεγάλο βαθμό, όπως ο Ήλιος ή η Σελήνη. Στους κανονισμούς ορίζεται η μέγιστη απόσταση που μπορούν να έχουν από τον Ήλιο (πχ. ο Ερμής και η Αφροδίτη) και ο μεγαλύτερος αριθμός μοιρών που επιτρέπεται να γυρίσουν ανάδρομοι ή ορθόδρομοι. Όταν έρχεται η σειρά ενός παίκτη, έχει την επιλογή ποιο κομμάτι να μετακινήσει και πόσες μοίρες. Φυσικά όλες αυτές οι επιλογές ακολουθούν τις κινήσεις των πλανητών όπως τις περιγράφει ο Πτολεμαίος. Φαίνεται πως οι κανόνες αυτοί ήταν πολύπλοκοι καθώς το παιχνίδι ήταν σχεδιασμένο, ώστε να είναι αληθοφανές ως προς τις κινήσεις των ουρανίων σωμάτων, και ο Fulke στο εγχειρίδιο κανόνων προτείνει στους παίκτες να κρατούν στην άκρη σειρές από άλλα πιόνια, διαφορετικού χρώματος για να σημειώνουν τις κινήσεις των πιο "δύσκολων" πλανητών, του Κρόνου, του Δία και του Άρη. Έτσι αν ένας παικτης μετακινήσει ένα πιόνι όταν μετακινεί έναν πλανήτη, μία άδεια σειρά από πιόνια θα του υπενθυμίζει πότε είναι η κατάλληλη στιγμή να αλλάξει την κίνηση είτε με ορθόδρομη, είτε με ανάδρομη φορά. 

Το παιχνίδι ξεκινάει και τα πιόνια-πλανήτες βρίσκονται τοποθετημένα στα ζώδια που κυβερνούν και σε συγκεκριμένες μοίρες: ο Ήλιος στη 16η μοίρα του Λέοντα, η Σελήνη στην 8η μοίρα του Καρκίνου, ο Κρόνος στην 20η μοίρα του Αιγόκερω κτλ. Σκοπός του παιχνιδιού είναι ο κάθε παίκτης, καθώς κινεί τα πιόνια πάνω στο χάρτη να αιχμαλωτίσει τα πιόνια του αντιπάλου του στην αντιδιαμετρικά ζωδιακή κυκλική διαδρομή. Αυτό γίνεται με το να τοποθετήσουν τους πλανήτες-πιόνια τους σε θέσεις που τους δίνουν θεμελιώδεις δυνάμεις, όπως λέγεται στην αστρολογία και να προκαλέσουν σε "ουρανομαχία" ή να απειλήσουν τα πιόνι του αντιπάλου τους. Ανά πάσα στιγμή προκύπτει μία μάχη, όταν ένας πλανήτης κινείται και κάνει όψη πτολεμαϊκή (σύνοδος, αντίθεση, τετράγωνο, τρίγωνο, εξάγωνο) με ένα από τα πιόνια-πλανήτες του αντιπάλου. Ανάλογα με την όψη και τη θέση οι παίκτες αποκτούν την αντίστοιχη αστρολογική δύναμη. Ο βαθμός της κάθε δύναμης καθορίζεται από τις  θεμελιώδεις ή συμπτωματικές δυνάμεις ανάλογα με τον οίκο που βρίσκεται ένας πλανήτης, το ζώδιο (έξαρση/αδυναμία), τριπλότητα, φάση, τις υποδοχές κτλ. 

Ο νικητής μίας αναμέτρησης αναδεικνύεται εφόσον υπολογίσει τις τιμές αυτές σε σχέση με το σύνολο των αντιστοίχων δυνάμεων σε αριθμό που έχει συγκεντρωσει ο αντίπαλος ή μπορεί να αιχμαλωτίσει τον πλανήτη του αντιπάλου του, αν το άθροισμα είναι τοσο μεγάλο που εξουδετερώνει όλες τις θεμελιώδεις ή τις συμπτωματικές του δυνάμεις. Το παιχνίδι γίνεται περισσότερο δύσκολο αν προστεθούν και οι τιμές που αφορούν τις κοσμικές ακτίνες. Αυτό σημαίνει πως αν ένας πλανήτης ενός παίκτη πλησιάζει κάποιον άλλον δικό του, τότε η δύναμή τους μεγαλώνει. Έτσι λοιπόν, οι παίκτες κινούν τους πλανήτες τους στο ταμπλό, υπολογίζουν το άθροισμα των αστρολογικών πλανητικών δυνάμεων που συγκεντρώνουν, μέχρι ένας παίκτης να αιχμαλωτίσει-εξουδετερώσει τον Ήλιο του αντιπάλου του και να αναδειχθεί νικητής. 

Βιβλιογραφία:
~Moyer, A., "The Astronomers' Game: Astrology and University Culture in the Fifteenth and Sixteenth Centuries," Early Science and Medicine 4.3 (1999) 228-250.

~Της ιδίας, The Philosophers' Game: Rithmomachia in Medieval and Renaissance Europe (Michigan, 2001)
~Ouranomachia – The Astrologers’ Game, από https://starsandstones.wordpress.com/2016/01/15/ouranomachia-the-astrologers-game/

Οι Αστερισμοί στο Έργο του Vincent van Gogh.

"And whatever maybe out there

and whatever maybe true,

the beauty and the wonder,

how it moves me through and  through"

~Lori Henriques, "When I look into the night sky"

Το έργο του ζωγράφου Vincent van Gogh, "Έναστρη Νύχτα" [Starry Night, 1889] ίσως να είναι από τους λίγους πίνακες, που όχι μόνο έχουν αναπαραχθεί σε πολύ μεγάλο αριθμό αντιγράφων, αλλά και πολύ πιθανόν να τον βλέπουμε στην καθημερινότητά μας περισσότερο από κάθε άλλο έργο τέχνης. Ο πίνακας αυτός έχει αναλυθεί κυρίως μέσα από την ιδιόμορφη και πρωτοποριακή οπτική του δημιουργού του, μέσα από πινελιές που μεταφέρουν το θεατή σε φαντασιακά τοπία και του διεγείρουν συναισθήματα που αγγίζουν τα όρια της παραίσθησης. Εκτός όμως από αυτές τις προσεγγίσεις, μελετητές της "Έναστρης Νύχτας" έχουν προσπαθήσει να αναλύσουν αυτόν τον ουρανό χρησιμοποιώντας ως εργαλείο ερμηνείας, στην κυριολεξία τον ουρανό που γνωρίζουμε όλοι μας. Με τη βοήθεια λοιπόν της αστρονομίας θα δούμε πώς αυτό το έργο τέχνης συνθέτει μοναδικά το ρεαλισμό, τη φαντασία και το μυστηριακό, τρία στοιχεία που χρωματίζουν όσο τίποτα άλλο τη φυσιογνωμία του van Gogh.

Ο Ουρανός πάνω από το Saint-Remy

Αυτό που κυριαρχεί στον πίνακα είναι ένας βραδινός ενεργητικός ουρανός, ο οποίος πλαισιώνει μία σειρά από σπίτια σε ένα χωριουδάκι, ενώ στα αριστερά υψώνεται ένα κυπαρίσσι σαν να θέλει να αγγίξει την έναστρη νύχτα. Μελετώντας τον τρόπο που έχει αποδωθεί η Σελήνη ως προς τη φάση της και τη θέση της, αστρονόμοι υποστηρίζουν ότι αυτό που απεικονίζεται χρονικά είναι λίγο πριν ξημερώσει, περίπου στις 4 το πρωί και κοιτώντας την Ανατολή. Λαμβάνοντας υπόψη τις γεωγραφικές συντεταγμένες της πόλης Saint-Remy και την ημερομηνία 19 Ιουνίου 1889, όπου γνωρίζουμε ότι ο van Gogh βρισκόταν σε ένα ίδρυμα εκεί και είχε ολοκληρώσει τον πίνακά του, ο διευθυντής στο Griffith Park Observatory κατόρθωσε να ανασυνθέσει πώς ήταν ακριβώς ο ουρανός στην πραγματικότητα εκείνη την πρωϊνή ώρα (πάνω αριστερή εικόνα).

Παρατηρούνται, λοιπόν κατά πρώτο λόγο δύο φωτεινά σώματα που αντιστοιχούν στην ίδια σχεδόν θέση που και ο ζωγράφος έχει τοποθετήσει δύο αντίστοιχα, και κατά δεύτερο λόγο ένας αστερισμός σε τριγωνική διάταξη. Στον πραγματικό ουρανό βλέπουμε έτσι τον πλανήτη Αφροδίτη, όπου στον πίνακα παρουσιάζεται σαν ένας φωτεινός στροβιλιζόμενος δίσκος. Επιπρόσθετα, πάνω από την Αφροδίτη διακρίνεται ο αστερισμός του Κριού. Το μόνο που ουσιαστικά διαφέρει ανάμεσα στην ελαιογραφία και τον πραγματικό ουρανό είναι η διαφορετική φάση που βρίσκεται η σελήνη: ο van Gogh την αποδίδει σε φάση φθίνοντος μηνίσκου, ενώ στην πραγματικότητα η σελήνη βρισκόταν σε φθίνουσα αμφίκυρτη φάση (waning gibbous).

Αϋπνία και Παρατήρηση

Γνωρίζουμε ότι κατά τη διάρκεια της ζωής του ο van Gogh υπέφερε από αϋπνίες και συχνά ξυπνούσε πριν ξημερώσει για να μελετήσει τη θέα από το παράθυρό του στο Saint-Remy , όπου διέμενε. Σε μία απο τις επιστολές του σε ένα φίλο του, γραμμένη αρχές Ιουνίου σημειώνει: "Αυτό το πρωί είδα την εξοχή από το παράθυρό μου αρκετή ώρα πριν βγει ο ήλιος, και δεν υπήρχε τίποτα άλλο εκτός από το αστέρι της αυγής που φαινόταν πολύ μεγάλο." Το αστέρι της αυγής αναφέρεται φυσικά στον πλανήτη Αφροδίτη που εκείνη την περίοδο γνωρίζουμε ότι βρισκόταν στην ολοκλήρωση ενός οκταετούς κύκλου περιστροφής, κατά τη διάρκεια του οποίου η λάμψη της είναι χαρακτηριστική. Μάλιστα, αυτό ακριβώς το γεγονός κυριαρχούσε στις συζητήσεις της εποχής και οι αστρονόμοι ενθάρρυναν το κοινό να εκμεταλλευτεί την ευκαιρία για να παρατηρήσει αυτό το εξαιρετικό ουράνιο φαινόμενο--και όπως φαίνεται αυτό αποτυπώθηκε για πάντα στον πίνακα του van Gogh, ο οποίος ακριβώς το παρακολουθούσε να ανατέλει κάθε αυγή την άνοιξη/καλοκαίρι του 1889.

Το ενδιαφέρον του καλλιτέχνη για τη δραστηριότητα στον ουράνιο θόλο ήταν μεγάλο και η επιθυμία του να αποδώσει όσο πιο πιστά μπορούσε τις παρατηρήσεις του φαίνεται από μία άλλη επιστολή προς την αδερφή του. Παρατηρώντας το βραδινό ουρανό αναφέρει:"ότι κάποια αστέρια έχουν μία λάμψη κίτρινη, άλλα ροζ ή πράσινη, μπλε και το χρώμα του φυτού "μη με λησμόνει (μυοσωτίς)". Και χωρίς να θέλω να μακρηγορήσω είναι σαφές ότι το να βάλω απλά άσπρες κουκκίδες πάνω σε μία μαύρη-μπλε επιφάνεια δεν είναι αρκετό. "

Λεπτομέρεια από το έργο "Καφέ στη Βεράντα".
Διακρίνεται ο αστερισμός του Υδροχόου.

Λίγο μέτα από αυτό το γράμμα στην αδερφή του, σε ένα δεύτερο την ενημέρωνε ότι μόλις είχε ολοκληρώσει δύο άλλους πολύ γνωστούς σε εμάς πίνακες τον "Καφέ στη Βεράντα" και την "Έναστρη Νύχτα πάνω από τον ποταμό Rhône". Μία προσεκτική μελέτη έδειξε ότι ούτε και αυτοί είχαν ολοκληρωθεί επιπόλαια όσον αφορά την απεικόνιση του ουρανού. Γνωρίζοντας τη περίοδο και τον τόπο διαμονής του στην πόλη Arles, το έργο "Καφές στη Βεράντα" φωτογραφίζει τη νύχτα λίγο πριν τα μεσάνυχτα, εκείνη τη στιγμή που αν ο παρατηρητής κοιτάξει στο νοτιά θα δει κοντά στο ύψος του ορίζοντα τον αστερισμό του Υδροχόου. Και πράγματι, όπως φαίνεται και στη φωτογραφία, στο κέντρο περίπου του πίνακα ο ζωγράφος έχει αποδώσει τη κούπα του Υδροχόου που μοιάζει σαν ένα κεφαλαίο "Υ".

"Έναστρη Νύχτα πάνω από τον ποταμό Rhône"

Με τα ίδια μάτια φαίνεται πως ο van Gogh ζωγράφισε και το έργο "Έναστρη Νύχτα πάνω από τον ποταμό Rhône". Ο ίδιος σε ένα άλλο γράμμα σε έναν φίλο του σημειώνει ότι σε αυτόν τον έναστρο ουρανό συμπεριέλαβε τον αστερισμό της Μεγάλης Άρκτου. Η συγκριτική μελέτη του πίνακα με την εικόνα του πραγματικού ουρανού περίπου 9.00μμ, πάνω από την πόλη Arles, όπως τη παραδίδει το πλανητάριο δείχνει οτι ο ζωγράφος έδωσε μία κλίση στον αστερισμό προς τα πάνω. Όμως το γράμμα, ο ίδιος αναφέρει ότι αυτό έγινε επίτηδες για να συμπεριλάβει στο έργο του και τον Πολικό Αστέρα.

Ο Ουρανός στο ρόλο της Μούσας

Ιστορικοί της τέχνης, αν και κρατούν τις επιφυλάξεις τους για το βαθμό που ο  van Gogh θέλησε να αποδώσει με ρεαλισμό τους σχηματισμούς που παρατηρούσε στον ουρανό, συμφωνούν ότι το κλίμα της εποχής του και τα ερεθίσματά της σίγουρα δεν τον άφησαν ανεπηρέαστο. Η ανάπτυξη νέων τεχνολογιών για την εξερεύνηση όχι μόνο στη γη, αλλά και στον ουρανό είχε εξέχουσα θέση στην καθημερινότητα της εποχής. Η Διεθνής Έκθεση του 1899 χάρισε στο Παρίσι τον περίφημο πύργο του Eiffel στου οποίου την κορυφή είχε τοποθετηθεί μία ειδική πλατφόρμα με σκοπό ανάμεσα στα άλλα και την αστρονομική παρατήρηση. Ένα μεγάλο τηλεσκόπιο που είχε στηθεί εκεί επέτρεπε πλέον στους αστρονόμους να παρατηρήσουν τον ουρανό από μία ευνοϊκότερη θέση, πάνω από τα φώτα της πόλης, τη μολυσμένη ατμόσφαιρα και την ομίχλη. Περιοδικά της εποχής, όπως το L'Astronomie--σε αντίθεση με τις αντιρρήσεις πολλών για το στήσιμο αυτής της άκομψης μεταλλικής κατασκευής--παρομοίαζε μάλιστα τη κορυφή του προβολέα του πύργου σαν μία "τεχνητή Σελήνη" που κυριαρχεί από ψηλά σε όλο το Παρίσι και πήρε τη θέση του "εκλειπόντος Ηλίου." Έτσι λοιπόν, η αστρονομία είχε την τιμητική της στην Έκθεση αυτή: τηλεσκόπια ακριβείας, ηλιακά ρολόγια, μοντέλα του ηλιακού συστήματος, χάρτες απεικόνισης αστερισμών και της σελήνης, ουράνιες σφαίρες και οτιδήποτε αφορούσε την εξερεύνηση του ουρανού.

Εικόνα γαλαξία από το βιβλίο του C. Flammarion, 

"La pluralité des mondes habités"

Όσον αφορά το van Gogh, φαίνεται πως μετέφερε στις πινελιές του αυτό το ενδιαφέρον, επηρεασμένος από σημαντικά έντυπα και βιβλία της εποχής αντίστοιχου περιεχομένου. Συγκεκριμένα στο έργο του Έναστρη Νύχτα χαρακτηριστική θέση έχει η μεγάλη ουράνια σπείρα που καταλαμβάνει και το μεγαλύτερο μέρος του πίνακα. Εικόνες κομητών και γαλαξιών σε μορφή σπείρας ήταν αρκετά διαδεδομένες μέσα από το έργο του σύγχρονου Γάλλου συγγραφέα και αστρονόμου C. Flammarion (επίσης εκδότη του περιοδικού L'Astronomie). Αν και δεν έχουμε επιβεβαιωμένες πληροφορίες ότι ο van Gogh είχε διαβάσει έργα του δεύτερου, όπως το "La pluralité des mondes habités" (μτφρ.= "Το πλήθος των κατοικημένων κόσμων" [1862]), οι εικονογραφικές ομοιότητες ανάμεσα στην Έναστρη Νύχτα και στα κείμενα και την εικονογράφιση των βιβλίων του Flammarion είναι αξιοσημείωτη.

Λεπτομέρεια από την "Έναστρη Νύχτα".

Για παράδειγμα, ο Flammarion σε μία περιγραφή του για το γαλαξία μας είναι σαν να χρησιμοποιεί τις λέξεις με τον ίδιο τρόπο που ο van Gogh χρησιμοποίησε τη μορφή και το χρώμα: "ένα ασπριδερό ίχνος υψώνεται σαν ένα εναέριο τόξο κατά μήκος του έναστρου θόλου. Το μάτι ανακαλύπτει περίεργες ανωμαλίες: σε αυτό το σημείο ρέει σαν ένας ουράνιος ουρανός σε μία στενή και μονότονη κοίτη. Στο άλλο σημείο διαχωρίζεται σε δύο κλαδιά και παρακάτω φαίνεται να σκίζεται σε κομμάτια, όπως οι άνεμοι του ουρανοί χτενίζουν ένα κομμάτι υφάσματος."

Ζωγραφίζοντας τον Ουράνιο Παλμό

Για το τέλος αφήσαμε ένα άλλο ουρανό από το έργο του van Gogh με τίτλο "Δρόμος με ανθρώπους που περπατούν, άμαξα, κυπαρίσσι, αστέρι και μισοφέγγαρο" [1890]. Ας δούμε πώς ο ίδιος ο καλλιτέχνης μιλάει για το έργο του συγκρίνοντάς το με το αρχικό του σχέδιο: "Κράτησα το κυπαρίσσι μαζί με ένα αστέρι από εκεί χαμηλά, μία τελευταία προσπάθεια--ένας βραδινός ουρανός με ένα φεγγάρι χωρίς λάμψη, μία λεπτή ημισέληνος που μόλις προβάλλει από τη θαμπή σκιά που ρίχνει η γη--ένα αστέρι με υπερβολική λάμψη, με απαλή φωτεινότητα ροζ και πράσινου χρώματος πάνω στο κυανό ουρανό [...]". Εφαρμόζοντας σύγχρονες αστρονομικές τεχνικές και γνωρίζοντας τη χρονική περίοδο ολοκλήρωσης του συγκεκριμένου πίνακα, ο καλλιτέχνης έβλεπε στην πραγματικότητα το πιο φωτεινό άστρο από τον αστερισμό του Ωρίωνα στον ορίζοντα, το α του Ωρίωνα γνωστό και ως Μπετελγκέζ/Βετελγόζης (Betelgeuse). Αν και στον πίνακα φαίνεται μόνο ένα εξαιρετικά λαμπρό αστέρι, ο πραγματικός ουράνιος θόλος εκείνη τη στιγμή φιλοξενούσε στη γραμμή του ορίζοντα, άλλο έναν γνωστό αστερισμό αυτό του Σειρίου που φαίνεται λίγο πιο χαμηλά στον πίνακα. Λόγω όμως της πυκνότητας της ατμόσφαιρας καθώς ο Σείριος βρίσκεται χαμηλότερα τον έκανε να φαίνεται λιγότερο λαμπερός σε σχέση με τον Μπετελγκέζ. Παρόλο αυτά, αυτό που περιγράφει ο van Gogh με λέξεις ως άστρο που εκπέμπει "ροζ και πράσινο χρώμα" πιθανότατα να περιγράφει τον Σείριο και το χαρακτηριστικό του τρεμόπαιγμα στα μάτια ενός παρατηρητή. Είναι αλήθεια ότι λίγα αστέρια είναι τόσο λαμπερά, ώστε να φαίνονται τόσο καθαρά  και να δείχνουν την εναλλαγή των χρωμάτων τους καθώς πάλλονται. Ο Σείριος είναι ένα από αυτά. 

Ενώνοντας τις κουκκίδες ... 

Οποιαδήποτε προσέγγιση και αν υιοθετήσουμε για την ερμηνεία των έναστρων ουρανών στο έργο του van Gogh δεν υπάρχει αμφιβολία για το μεγάλο βαθμός εξοικείωσής του με αυτόν, αλλά και της βαθύτερης ανάγκης του να τον ενσωματώσει στον ψυχισμό του. Δύο χρόνια πριν την αυτοκτονία του έγραφε σε έναν φίλο του σχετικά: "κοιτάζοντας τα άστρα πάντα με κάνει να ονειρεύομαι, τόσο απλά όπως οραματίζομαι μαύρες κουκκίδες να αναπαριστούν τις πόλεις και τα χωριά πάνω σε έναν χάρτη. Και τότε, ρωτώ τον εαυτό μου, γιατί οι λαμπερές κουκίδες στον ουρανό δεν είναι τόσο προσιτές όπως οι μαύρες κουκκίδες σε ένα χάρτη της Γαλλίας; Όπως παίρνουμε το τρένο για να φθάσουμε στο Tarascon ή στο Rouen, έτσι επιλέγουμε το θάνατο για να φθάσουμε ένα αστέρι."

Ενδεχομένως, τα λόγια του van Gogh να μην προξενούν αισιόδοξα συναισθήματα, όμως επιβεβαιώνουν και ότι ο ουρανός είναι παντού γύρω μας και τον καθοριστικό ρόλο που έπαιξε και παίζει στη βιωματική εμπειρία για τον κάθε άνθρωπο. Στα μάτια ενός παρατηρητή μία πόλη σε έναν χάρτη είναι μόνο μία κουκκίδα και ένας αστερισμός στον πίνακα της "Έναστρης Νύχτας" είναι μερικές απείθαρχες πολύχρωμες πινελιές. Αν η απόσταση ανάμεσα στην κουκκίδα και την πραγματική πόλη φαίνεται μεγάλη, αν η απόσταση ανάμεσα στην πινελιά και άστρα φαίνεται αγεφύρωτη, ο δρόμος που τα ενώνει περνάει μέσα από τα ουράνια μονοπάτια, φωτεινά και σκοτεινά μαζί. Γιατί οι έναστροι ουρανοί γεννιούνται πάντα πάνω σε βραδινό καμβά.
~~~
Βιβλιογραφία
~ed. by F. Silva and N. Campion, "Skyscapes. The Role and Importance of the Sky in Archaeology"[UK, 2015].
~Boime, A., "Van Gogh's Starry Night: A history of matter and a matter of history," Arts 59 (1984) 86-103.
~Whitney, C.A., "The Skies of Vincent van Gogh," Art History 9.3 (1986) 351-362.