"Ουρανομαχία": ένα Επιτραπέζιο Αστρολογικό Παιχνίδι.

Knight: You play chess, don't you? 

Death: How did you know that?

Knight: Oh, I have seen it in paintings 

and heard it sung in ballads.

~"The Seventh Seal" [1958]

Στην Ευρώπη του 15ου/16ου αιώνα η διδασκαλία της αστρολογίας και της αστρονομίας ήταν πανεπιστημιακή υπόθεση. Σε κάποια πανεπιστήμια της Αγγλίας η διδασκαλία της αστρολογίας είχε υιοθετήσει μία πιο ευχάριστη και διαδραστική οδό για να βοηθήσει τους σπουδαστές στη μελέτη τους. Πρόκειται για ένα επιτραπέζιο αστρολογικό παιχνίδι, το ludus astrologorum/astronomorum ή η "Ουρανομαχία." Το εκπαιδευτικό αυτό παιχνίδι είχε σκοπό διδάξει στους παίκτες τις κινήσεις των ουρανίων σωμάτων  τις αστρολογικές αρχές και κανόνες, όπως αυτές περιγράφονταν στην Τετράβιβλο του Πτολεμαίου. Το γεγονός ότι δημιουργήθηκε ένα επιτραπέζιο παιχνίδι που θα βοηθούσε τότε τους μαθητές να εξοικειωθούν με τις αρχές, την ορολογία και την πρακτική άσκηση της αστρολογίας και αστρονομίας μπορεί να ακούγεται όχι και τόσο κατάλληλο για ένα ακαδημαϊκό περιβάλλον. Και τα δύο γνωστικά πεδία βασίζονταν τότε--αλλά και σήμερα--στην καλή γνώση των μαθηματικών και τη κατανόηση δυσνόητων πολλές φορές αστρολογικών και αστρονομικών κειμένων και πραγματειών. Μέσα σε αυτό το πλαίσιο εντάσσεται και το επιτραπέζιο αστρολογικό παιχνίδι που θα αναλύσουμε εδώ, το οποίο συναντάμε μόνο στους ακαδημαϊκούς κύκλους των πανεπιστημίων της Αγγλίας το 15ο/16ο αιώνα. Στα χειρόγραφα γίνεται αναφορά σε αυτό ως το "παιχνίδι των αστρολόγων ή το παιχνίδι των αστρονόμων" (ludus astrologorum ή ludus astronomorum). 

Μαθαίνοντας ... Παίζοντας

Αριθμομαχία, από το εγχειρίδιο
του W. Fulke

Στους ακαδημαϊκούς και γενικότερα τους ουμανιστικούς κύκλους της εποχής η χρήση των παιχνιδιών δεν ήταν σπάνια. Επιτραπέζια παιχνίδια όπως η Αριθμομαχία δεν ήταν απλά ένας τρόπος για να περνάει η ώρα ευχάριστα. Η  (Α)ριθμομαχία ή γνωστή ευρύτερα και ως "το παιχνίδι των φιλοσόφων" (ludus philosophorum) ήταν εξαιρετικά δημοφιλής καθώς βιβλιοπωλεία πουλούσαν όχι μόνο ό,τι χρειαζόταν για να στηθεί ένα παιχνίδι, αλλά και τα αντίστοιχα εγχειρίδια με οδηγίες. Αν και οπτικά ως επιτραπέζιο έμοιαζε με μία σκακιέρα, στην πραγματικότητα αφορούσε σε μία πραγματική μάχη απαιτητικών μαθηματικών γνώσεων, όπου  ο κάθε παίχτης αιχμαλώτιζε τα κομμάτια του αντιπάλου του ανάλογα με τους αριθμούς που είχαν γραμμένους πάνω τους. Ιστορικοί υποστηρίζουν ότι την περίοδο της Αναγέννησης η Αριθμομαχία ήταν ένας από τους τρόπους που μπορούσε κάποιος να μάθει στην πράξη τα μαθηματικά του Ρωμαίου φιλοσόφου της ύστερης Αρχαιότητας Βοήθιου. Το παιχνίδι αυτό είχε διπλή λειτουργία με τους παίκτες του να εξασκούν όχι μόνο τη μνήμη τους στη θεωρία των αριθμών του Βοήθιου, αλλά στην κατανόηση της αρμονίας των αριθμών που διέπει τη φύση και τη δημιουργία.

Επεξήγηματικές οδηγίες για τη
Μετρομαχία από το εγχειρίδιο
του W.Fulke

Στο ίδιο πνεύμα ήταν και η Μετρομαχία [1578], έμπνευση του William Fulke, η οποία αφορούσε στην εφαρμογή και εκμάθηση της γεωμετρίας μέσα από ένα επιτραπέζιο παιχνίδι μεσαιωνικής στρατηγικής. Η Μετρομαχία ήταν ένα αρκετά απαιτητικό παιχνίδι, όπου δύο στρατοί αντιμάχονταν και πολιορκούσαν το αντίπαλο στρατόπεδο με σκοπό να κατακτήσουν το κάστρο του αντιπάλου και να κερδίσουν. Αν και τα πιόνια και το ταμπλό του κάθε παιχνιδιού κυκλοφορούσαν σε παραλλαγές, η φιλοσοφία του ως προς τον τρόπο που γίνονταν οι κινήσεις βασιζόταν σε υψηλά μαθηματικά και γεωμετρία. Το παιχνίδι αυτό είχε εξαιρετικά πολύπλοκους κανόνες που απαιτούσαν πραγματικές γνώσεις και εμπειρία στρατηγικής και πολεμικής τακτικής, και ίσως να ήταν και αυτός ο λόγος που ήταν και τόσο δημοφιλές σε σύγκριση με την Αριθμομαχία, επίσης δημιουργία του W. Fulke.

Πριν από την Ουρανομαχία ... 

Στα εγχειρίδια της εποχής που μιλούν και επεξηγούν την Ουρανομαχία φαίνεται ότι πρόκειται για ένα επιτραπέζιο με ήδη ολοκληρωμένη δομή και όχι τόσο σαν μία νέα ιδέα και αναπτυσσόμενη δημιουργία. Αυτό κάνει τους ιστορικούς να πιστεύουν την ύπαρξή του πριν την παρουσίασή του από τον  W. Fulke, παρόλο που μέχρι στιγμής δε γνωρίζουν με βεβαιότητα παραδείγματα από πιο πριν. Εξαίρεση αποτελεί η περιγραφή για ένα επιτραπέζιο με το όνομα "Los Escaques",  ένα είδος αστρολογικού σκακιού για το οποίο πληροφορίες γνωρίζουμε από ένα εγχειρίδιο κανονισμών για παιχνίδια που βρέθηκε στην αυλή του βασιλιά Αλφόνσου Ι' της Καστίλλης [1283]. Aν και η σχέση του με τη μεταγένεστερη Αγγλική μορφή του δεν είναι ξεκάθαρη, το Los Escaques θυμίζει ένα παιχνίδι με πεδίο μάχης τους ουρανούς. 

Φαίνεται πως η φιλοσοφία του παιχνιδιού αυτού βασίζεται σε παρόμοια παιχνίδια που αφορούσαν σε στοιχήματα: το "al-falakiya", στα Αραβικά ή το "Kawakib" στα Περσικά. Ο αριθμός των παικτών είναι επτά και αντιπροσωπεύει έναν από τους επτά πλανήτες αντίστοιχα. Κάθε παίκτης κινεί το πιόνι του πάνω σε ένα κυκλικό ταμπλό που εχει πάνω του ζωγραφισμένο το ζωδιακό κύκλο. Ο κύκλος αυτός αποτελείται από επτά ομόκεντρους κύκλους που αντιστοιχούν στις τροχιές των επτά πλανητών. Οι κινήσεις των παικτών καθορίζονται με το ρίξιμο ενός ζαριού που φέρει επίσης επτά έδρες. Σε κάθε ρίξιμο ο κάθε παίκτης μετακινεί το πιόνι του και πληρώνει ή λαμβάνει κάποιο ποσό στους συμπαίκτες του ανάλογα με τις αστρολογικές όψεις που κάνει το πιόνι του σε σε σχέση με τη θέση που βρίσκεται το πιόνι/α των συμπαικτών του. 

Όλοι οι παίκτες τοποθετούν στην αρχή του παιχνιδιού το πιόνι τους, το οποίο αντιπροσωπεύει έναν πλανήτη σε αυτό το ζώδιο που ο πλανήτης αυτός έχει κυριαρχία, τον κυβερνά δηλαδή: ο Κρόνος στον Αιγόκερω/Υδροχόο, ο Δίας στον Τοξότη/Ιχθείς, ο Άρης στο Κριό/Σκορπιό, ο Ήλιος στο Λέοντα, η Αφροδίτη στον Ταύρο/Ζυγό, ο Ερμής στους Διδύμους/Παρθένο και η Σελήνη στον Καρκίνο. Το παιχνίδι αρχίζει και εν συντομία γίνεται το εξής: αν το πιόνι/πλανήτης ενός παίκτη σχηματίζει ευνοϊκή αστρολογικά όψη--δηλαδή εξάγωνο ή τρίγωνο--με το/τα πιόνι/α των συμπαικτών του, τότε αυτοί πρέπει να τον πληρώσουν αναλόγως, 2 μάρκες για το εξάγωνο και 3 για το τρίγωνο. Αντίθετα, αν το πιόνι/πλανήτης ενός παίκτη σχηματίζει δυσμενή αστρολογικά όψη--δηλαδή σύνοδο, αντίθεση, τετράγωνο--με το/τα πιόνι/α των συμπαικτών του, τότε αυτός ο παίκτης πρέπει να τους πληρώσει, 12 μάρκες για τη σύνοδο, 6 μάρκες για την αντίθεση και 3 μάρκες για το τετράγωνο.

Η Ουρανομαχία

Τα εγχειρίδια που γράφτηκαν με θέμα την επεξήγηση των αστρονομικών παιχνιδιών προσφέρουν πάρα πολλές πληροφορίες σχετικά με τη διδασκαλία και την πρακτική της αστρολογίας λίγο πριν και κατά τη διάρκεια της Αναγέννησης στα ευρωπαϊκά πανεπιστήμια. Οι κανόνες των παιχνιδιών αυτών είναι βασισμένοι στην αστρολογική πραγματεία του Πτολεμαίου και στην ιδέα των συμπαντικών ακτίνων (ενέργεια που εκπέμπεται από τα ουράνια σώματα) όπως αυτή είχε διαμορφωθεί από τον al-Kindi βασιζόμενος στον Roger Bacon και άλλους σύγχρονούς του. Αν και η Ουρανομαχία φυσικά δεν καλύπτει όλο το γνωστικό πεδίο της αστρολογίας, μπορεί να προσφέρει στον ερευνητή σήμερα αρκετές πληροφορίες για τη θέση και το ρόλο της αστρολογίας τον 15ο/16ο αιώνα στους ακαδημαϊκούς κύκλους.

Σε εμάς  το επιτραπέζιο είναι γνωστό κυρίως μέσα από το εγχειρίδιο κανόνων που έγραψε ο W. Fulke, το οποίο φαίνεται πως είναι αρκετά πιο περίπλοκο από την πρώιμη μορφή του που συζητήσαμε παραπάνω. Στην Ουρανομαχία λοιπόν παίζουν μόνο δύο παίκτες, έχοντας στα χέρια τους επτά πιόνια που αντιστοιχούν στους επτά πλανήτες. Σύμφωνα με τους κανόνες οι παίκτες έχουν επιλογή ανάμεσα σε ένα κυκλικό ταμπλό (όπως αυτό της εικόνας αριστερά), ή σε ένα ταμπλό σαν αυτό της Αριθμομαχίας που θυμίζει μία σκακιέρα. Για τις ανάγκες της Ουρανομαχίας χρειαζόταν ένα μεγαλύτερο φυσικά ορθογώνιο ταμπλό χωρισμένο σε 30x12 τετράγωνα για να συμπεριληφθεί ολόκληρος ο ζωδιακός. Συνήθως όμως, οι παίκτες χρησιμοποιούσαν το κυκλικό ταμπλό, το οποίο είναι χωρισμένο σε 360 μοίρες και περιμετρικά του σημειώνονται δύο διαφορετικές διαδρομές, μία για κάθε παίκτη. Κάθε διαδρομή είναι χωρισμένη σε 12 τμήματα που κάθε ένα φέρει και από ένα ζώδιο. Είναι σχεδιασμένη έτσι ώστε κάθε τμήμα της μίας διαδρομής να έχει το διαμετρικά αντίθετο ζώδιο από την άλλη διαδρομή. Για παράδειγμα, το τμήμα αυτό που στην κυκλική διαδρομή για έναν παίκτη είναι το ζώδιο του Κριού, για τον άλλον  παίκτη στη δική του κυκλική διαδρομή είναι το ζώδιο του Ζυγού, κοκ.

Ας ξεκινήσουν οι Ουρανομαχίες!

Σχεδιαστική απεικόνιση των πιονιών-πλανητών
για το παιχνίδι της Ουρανομαχίας από το εγχειρίδιο του Fulke.

Τα πιόνια όπως φαίνονται στο σχέδιο στα δεξιά κινούνται πάνω στο κυκλικό ταμπλό μιμούμενα τις κινήσεις τον πλανητών. Μόνο ο Ήλιος κινείται προς μία κατεύθυνση μία μοίρα τη φορά. Η Σελήνη φαίνεται να κινείται πιο αργά ή πιο γρήγορα στον ουρανό ανάλογα με τη φάση της μηνιαίας της κίνησης: από 12 έως 15 μοίρες κάθε φορά αναλόγως τη φάση αύξησης ή μείωσής της. Τα άλλα κομμάτια κινούνται ανάλογα στο ταμπλό, αν και δε δεσμεύονται σε μεγάλο βαθμό, όπως ο Ήλιος ή η Σελήνη. Στους κανονισμούς ορίζεται η μέγιστη απόσταση που μπορούν να έχουν από τον Ήλιο (πχ. ο Ερμής και η Αφροδίτη) και ο μεγαλύτερος αριθμός μοιρών που επιτρέπεται να γυρίσουν ανάδρομοι ή ορθόδρομοι. Όταν έρχεται η σειρά ενός παίκτη, έχει την επιλογή ποιο κομμάτι να μετακινήσει και πόσες μοίρες. Φυσικά όλες αυτές οι επιλογές ακολουθούν τις κινήσεις των πλανητών όπως τις περιγράφει ο Πτολεμαίος. Φαίνεται πως οι κανόνες αυτοί ήταν πολύπλοκοι καθώς το παιχνίδι ήταν σχεδιασμένο, ώστε να είναι αληθοφανές ως προς τις κινήσεις των ουρανίων σωμάτων, και ο Fulke στο εγχειρίδιο κανόνων προτείνει στους παίκτες να κρατούν στην άκρη σειρές από άλλα πιόνια, διαφορετικού χρώματος για να σημειώνουν τις κινήσεις των πιο "δύσκολων" πλανητών, του Κρόνου, του Δία και του Άρη. Έτσι αν ένας παικτης μετακινήσει ένα πιόνι όταν μετακινεί έναν πλανήτη, μία άδεια σειρά από πιόνια θα του υπενθυμίζει πότε είναι η κατάλληλη στιγμή να αλλάξει την κίνηση είτε με ορθόδρομη, είτε με ανάδρομη φορά. 

Το παιχνίδι ξεκινάει και τα πιόνια-πλανήτες βρίσκονται τοποθετημένα στα ζώδια που κυβερνούν και σε συγκεκριμένες μοίρες: ο Ήλιος στη 16η μοίρα του Λέοντα, η Σελήνη στην 8η μοίρα του Καρκίνου, ο Κρόνος στην 20η μοίρα του Αιγόκερω κτλ. Σκοπός του παιχνιδιού είναι ο κάθε παίκτης, καθώς κινεί τα πιόνια πάνω στο χάρτη να αιχμαλωτίσει τα πιόνια του αντιπάλου του στην αντιδιαμετρικά ζωδιακή κυκλική διαδρομή. Αυτό γίνεται με το να τοποθετήσουν τους πλανήτες-πιόνια τους σε θέσεις που τους δίνουν θεμελιώδεις δυνάμεις, όπως λέγεται στην αστρολογία και να προκαλέσουν σε "ουρανομαχία" ή να απειλήσουν τα πιόνι του αντιπάλου τους. Ανά πάσα στιγμή προκύπτει μία μάχη, όταν ένας πλανήτης κινείται και κάνει όψη πτολεμαϊκή (σύνοδος, αντίθεση, τετράγωνο, τρίγωνο, εξάγωνο) με ένα από τα πιόνια-πλανήτες του αντιπάλου. Ανάλογα με την όψη και τη θέση οι παίκτες αποκτούν την αντίστοιχη αστρολογική δύναμη. Ο βαθμός της κάθε δύναμης καθορίζεται από τις  θεμελιώδεις ή συμπτωματικές δυνάμεις ανάλογα με τον οίκο που βρίσκεται ένας πλανήτης, το ζώδιο (έξαρση/αδυναμία), τριπλότητα, φάση, τις υποδοχές κτλ. 

Ο νικητής μίας αναμέτρησης αναδεικνύεται εφόσον υπολογίσει τις τιμές αυτές σε σχέση με το σύνολο των αντιστοίχων δυνάμεων σε αριθμό που έχει συγκεντρωσει ο αντίπαλος ή μπορεί να αιχμαλωτίσει τον πλανήτη του αντιπάλου του, αν το άθροισμα είναι τοσο μεγάλο που εξουδετερώνει όλες τις θεμελιώδεις ή τις συμπτωματικές του δυνάμεις. Το παιχνίδι γίνεται περισσότερο δύσκολο αν προστεθούν και οι τιμές που αφορούν τις κοσμικές ακτίνες. Αυτό σημαίνει πως αν ένας πλανήτης ενός παίκτη πλησιάζει κάποιον άλλον δικό του, τότε η δύναμή τους μεγαλώνει. Έτσι λοιπόν, οι παίκτες κινούν τους πλανήτες τους στο ταμπλό, υπολογίζουν το άθροισμα των αστρολογικών πλανητικών δυνάμεων που συγκεντρώνουν, μέχρι ένας παίκτης να αιχμαλωτίσει-εξουδετερώσει τον Ήλιο του αντιπάλου του και να αναδειχθεί νικητής. 

Βιβλιογραφία:
~Moyer, A., "The Astronomers' Game: Astrology and University Culture in the Fifteenth and Sixteenth Centuries," Early Science and Medicine 4.3 (1999) 228-250.

~Της ιδίας, The Philosophers' Game: Rithmomachia in Medieval and Renaissance Europe (Michigan, 2001)
~Ouranomachia – The Astrologers’ Game, από https://starsandstones.wordpress.com/2016/01/15/ouranomachia-the-astrologers-game/