Οι Αστερισμοί στο Έργο του Vincent van Gogh.

"And whatever maybe out there

and whatever maybe true,

the beauty and the wonder,

how it moves me through and  through"

~Lori Henriques, "When I look into the night sky"

Το έργο του ζωγράφου Vincent van Gogh, "Έναστρη Νύχτα" [Starry Night, 1889] ίσως να είναι από τους λίγους πίνακες, που όχι μόνο έχουν αναπαραχθεί σε πολύ μεγάλο αριθμό αντιγράφων, αλλά και πολύ πιθανόν να τον βλέπουμε στην καθημερινότητά μας περισσότερο από κάθε άλλο έργο τέχνης. Ο πίνακας αυτός έχει αναλυθεί κυρίως μέσα από την ιδιόμορφη και πρωτοποριακή οπτική του δημιουργού του, μέσα από πινελιές που μεταφέρουν το θεατή σε φαντασιακά τοπία και του διεγείρουν συναισθήματα που αγγίζουν τα όρια της παραίσθησης. Εκτός όμως από αυτές τις προσεγγίσεις, μελετητές της "Έναστρης Νύχτας" έχουν προσπαθήσει να αναλύσουν αυτόν τον ουρανό χρησιμοποιώντας ως εργαλείο ερμηνείας, στην κυριολεξία τον ουρανό που γνωρίζουμε όλοι μας. Με τη βοήθεια λοιπόν της αστρονομίας θα δούμε πώς αυτό το έργο τέχνης συνθέτει μοναδικά το ρεαλισμό, τη φαντασία και το μυστηριακό, τρία στοιχεία που χρωματίζουν όσο τίποτα άλλο τη φυσιογνωμία του van Gogh.

Ο Ουρανός πάνω από το Saint-Remy

Αυτό που κυριαρχεί στον πίνακα είναι ένας βραδινός ενεργητικός ουρανός, ο οποίος πλαισιώνει μία σειρά από σπίτια σε ένα χωριουδάκι, ενώ στα αριστερά υψώνεται ένα κυπαρίσσι σαν να θέλει να αγγίξει την έναστρη νύχτα. Μελετώντας τον τρόπο που έχει αποδωθεί η Σελήνη ως προς τη φάση της και τη θέση της, αστρονόμοι υποστηρίζουν ότι αυτό που απεικονίζεται χρονικά είναι λίγο πριν ξημερώσει, περίπου στις 4 το πρωί και κοιτώντας την Ανατολή. Λαμβάνοντας υπόψη τις γεωγραφικές συντεταγμένες της πόλης Saint-Remy και την ημερομηνία 19 Ιουνίου 1889, όπου γνωρίζουμε ότι ο van Gogh βρισκόταν σε ένα ίδρυμα εκεί και είχε ολοκληρώσει τον πίνακά του, ο διευθυντής στο Griffith Park Observatory κατόρθωσε να ανασυνθέσει πώς ήταν ακριβώς ο ουρανός στην πραγματικότητα εκείνη την πρωϊνή ώρα (πάνω αριστερή εικόνα).

Παρατηρούνται, λοιπόν κατά πρώτο λόγο δύο φωτεινά σώματα που αντιστοιχούν στην ίδια σχεδόν θέση που και ο ζωγράφος έχει τοποθετήσει δύο αντίστοιχα, και κατά δεύτερο λόγο ένας αστερισμός σε τριγωνική διάταξη. Στον πραγματικό ουρανό βλέπουμε έτσι τον πλανήτη Αφροδίτη, όπου στον πίνακα παρουσιάζεται σαν ένας φωτεινός στροβιλιζόμενος δίσκος. Επιπρόσθετα, πάνω από την Αφροδίτη διακρίνεται ο αστερισμός του Κριού. Το μόνο που ουσιαστικά διαφέρει ανάμεσα στην ελαιογραφία και τον πραγματικό ουρανό είναι η διαφορετική φάση που βρίσκεται η σελήνη: ο van Gogh την αποδίδει σε φάση φθίνοντος μηνίσκου, ενώ στην πραγματικότητα η σελήνη βρισκόταν σε φθίνουσα αμφίκυρτη φάση (waning gibbous).

Αϋπνία και Παρατήρηση

Γνωρίζουμε ότι κατά τη διάρκεια της ζωής του ο van Gogh υπέφερε από αϋπνίες και συχνά ξυπνούσε πριν ξημερώσει για να μελετήσει τη θέα από το παράθυρό του στο Saint-Remy , όπου διέμενε. Σε μία απο τις επιστολές του σε ένα φίλο του, γραμμένη αρχές Ιουνίου σημειώνει: "Αυτό το πρωί είδα την εξοχή από το παράθυρό μου αρκετή ώρα πριν βγει ο ήλιος, και δεν υπήρχε τίποτα άλλο εκτός από το αστέρι της αυγής που φαινόταν πολύ μεγάλο." Το αστέρι της αυγής αναφέρεται φυσικά στον πλανήτη Αφροδίτη που εκείνη την περίοδο γνωρίζουμε ότι βρισκόταν στην ολοκλήρωση ενός οκταετούς κύκλου περιστροφής, κατά τη διάρκεια του οποίου η λάμψη της είναι χαρακτηριστική. Μάλιστα, αυτό ακριβώς το γεγονός κυριαρχούσε στις συζητήσεις της εποχής και οι αστρονόμοι ενθάρρυναν το κοινό να εκμεταλλευτεί την ευκαιρία για να παρατηρήσει αυτό το εξαιρετικό ουράνιο φαινόμενο--και όπως φαίνεται αυτό αποτυπώθηκε για πάντα στον πίνακα του van Gogh, ο οποίος ακριβώς το παρακολουθούσε να ανατέλει κάθε αυγή την άνοιξη/καλοκαίρι του 1889.

Το ενδιαφέρον του καλλιτέχνη για τη δραστηριότητα στον ουράνιο θόλο ήταν μεγάλο και η επιθυμία του να αποδώσει όσο πιο πιστά μπορούσε τις παρατηρήσεις του φαίνεται από μία άλλη επιστολή προς την αδερφή του. Παρατηρώντας το βραδινό ουρανό αναφέρει:"ότι κάποια αστέρια έχουν μία λάμψη κίτρινη, άλλα ροζ ή πράσινη, μπλε και το χρώμα του φυτού "μη με λησμόνει (μυοσωτίς)". Και χωρίς να θέλω να μακρηγορήσω είναι σαφές ότι το να βάλω απλά άσπρες κουκκίδες πάνω σε μία μαύρη-μπλε επιφάνεια δεν είναι αρκετό. "

Λεπτομέρεια από το έργο "Καφέ στη Βεράντα".
Διακρίνεται ο αστερισμός του Υδροχόου.

Λίγο μέτα από αυτό το γράμμα στην αδερφή του, σε ένα δεύτερο την ενημέρωνε ότι μόλις είχε ολοκληρώσει δύο άλλους πολύ γνωστούς σε εμάς πίνακες τον "Καφέ στη Βεράντα" και την "Έναστρη Νύχτα πάνω από τον ποταμό Rhône". Μία προσεκτική μελέτη έδειξε ότι ούτε και αυτοί είχαν ολοκληρωθεί επιπόλαια όσον αφορά την απεικόνιση του ουρανού. Γνωρίζοντας τη περίοδο και τον τόπο διαμονής του στην πόλη Arles, το έργο "Καφές στη Βεράντα" φωτογραφίζει τη νύχτα λίγο πριν τα μεσάνυχτα, εκείνη τη στιγμή που αν ο παρατηρητής κοιτάξει στο νοτιά θα δει κοντά στο ύψος του ορίζοντα τον αστερισμό του Υδροχόου. Και πράγματι, όπως φαίνεται και στη φωτογραφία, στο κέντρο περίπου του πίνακα ο ζωγράφος έχει αποδώσει τη κούπα του Υδροχόου που μοιάζει σαν ένα κεφαλαίο "Υ".

"Έναστρη Νύχτα πάνω από τον ποταμό Rhône"

Με τα ίδια μάτια φαίνεται πως ο van Gogh ζωγράφισε και το έργο "Έναστρη Νύχτα πάνω από τον ποταμό Rhône". Ο ίδιος σε ένα άλλο γράμμα σε έναν φίλο του σημειώνει ότι σε αυτόν τον έναστρο ουρανό συμπεριέλαβε τον αστερισμό της Μεγάλης Άρκτου. Η συγκριτική μελέτη του πίνακα με την εικόνα του πραγματικού ουρανού περίπου 9.00μμ, πάνω από την πόλη Arles, όπως τη παραδίδει το πλανητάριο δείχνει οτι ο ζωγράφος έδωσε μία κλίση στον αστερισμό προς τα πάνω. Όμως το γράμμα, ο ίδιος αναφέρει ότι αυτό έγινε επίτηδες για να συμπεριλάβει στο έργο του και τον Πολικό Αστέρα.

Ο Ουρανός στο ρόλο της Μούσας

Ιστορικοί της τέχνης, αν και κρατούν τις επιφυλάξεις τους για το βαθμό που ο  van Gogh θέλησε να αποδώσει με ρεαλισμό τους σχηματισμούς που παρατηρούσε στον ουρανό, συμφωνούν ότι το κλίμα της εποχής του και τα ερεθίσματά της σίγουρα δεν τον άφησαν ανεπηρέαστο. Η ανάπτυξη νέων τεχνολογιών για την εξερεύνηση όχι μόνο στη γη, αλλά και στον ουρανό είχε εξέχουσα θέση στην καθημερινότητα της εποχής. Η Διεθνής Έκθεση του 1899 χάρισε στο Παρίσι τον περίφημο πύργο του Eiffel στου οποίου την κορυφή είχε τοποθετηθεί μία ειδική πλατφόρμα με σκοπό ανάμεσα στα άλλα και την αστρονομική παρατήρηση. Ένα μεγάλο τηλεσκόπιο που είχε στηθεί εκεί επέτρεπε πλέον στους αστρονόμους να παρατηρήσουν τον ουρανό από μία ευνοϊκότερη θέση, πάνω από τα φώτα της πόλης, τη μολυσμένη ατμόσφαιρα και την ομίχλη. Περιοδικά της εποχής, όπως το L'Astronomie--σε αντίθεση με τις αντιρρήσεις πολλών για το στήσιμο αυτής της άκομψης μεταλλικής κατασκευής--παρομοίαζε μάλιστα τη κορυφή του προβολέα του πύργου σαν μία "τεχνητή Σελήνη" που κυριαρχεί από ψηλά σε όλο το Παρίσι και πήρε τη θέση του "εκλειπόντος Ηλίου." Έτσι λοιπόν, η αστρονομία είχε την τιμητική της στην Έκθεση αυτή: τηλεσκόπια ακριβείας, ηλιακά ρολόγια, μοντέλα του ηλιακού συστήματος, χάρτες απεικόνισης αστερισμών και της σελήνης, ουράνιες σφαίρες και οτιδήποτε αφορούσε την εξερεύνηση του ουρανού.

Εικόνα γαλαξία από το βιβλίο του C. Flammarion, 

"La pluralité des mondes habités"

Όσον αφορά το van Gogh, φαίνεται πως μετέφερε στις πινελιές του αυτό το ενδιαφέρον, επηρεασμένος από σημαντικά έντυπα και βιβλία της εποχής αντίστοιχου περιεχομένου. Συγκεκριμένα στο έργο του Έναστρη Νύχτα χαρακτηριστική θέση έχει η μεγάλη ουράνια σπείρα που καταλαμβάνει και το μεγαλύτερο μέρος του πίνακα. Εικόνες κομητών και γαλαξιών σε μορφή σπείρας ήταν αρκετά διαδεδομένες μέσα από το έργο του σύγχρονου Γάλλου συγγραφέα και αστρονόμου C. Flammarion (επίσης εκδότη του περιοδικού L'Astronomie). Αν και δεν έχουμε επιβεβαιωμένες πληροφορίες ότι ο van Gogh είχε διαβάσει έργα του δεύτερου, όπως το "La pluralité des mondes habités" (μτφρ.= "Το πλήθος των κατοικημένων κόσμων" [1862]), οι εικονογραφικές ομοιότητες ανάμεσα στην Έναστρη Νύχτα και στα κείμενα και την εικονογράφιση των βιβλίων του Flammarion είναι αξιοσημείωτη.

Λεπτομέρεια από την "Έναστρη Νύχτα".

Για παράδειγμα, ο Flammarion σε μία περιγραφή του για το γαλαξία μας είναι σαν να χρησιμοποιεί τις λέξεις με τον ίδιο τρόπο που ο van Gogh χρησιμοποίησε τη μορφή και το χρώμα: "ένα ασπριδερό ίχνος υψώνεται σαν ένα εναέριο τόξο κατά μήκος του έναστρου θόλου. Το μάτι ανακαλύπτει περίεργες ανωμαλίες: σε αυτό το σημείο ρέει σαν ένας ουράνιος ουρανός σε μία στενή και μονότονη κοίτη. Στο άλλο σημείο διαχωρίζεται σε δύο κλαδιά και παρακάτω φαίνεται να σκίζεται σε κομμάτια, όπως οι άνεμοι του ουρανοί χτενίζουν ένα κομμάτι υφάσματος."

Ζωγραφίζοντας τον Ουράνιο Παλμό

Για το τέλος αφήσαμε ένα άλλο ουρανό από το έργο του van Gogh με τίτλο "Δρόμος με ανθρώπους που περπατούν, άμαξα, κυπαρίσσι, αστέρι και μισοφέγγαρο" [1890]. Ας δούμε πώς ο ίδιος ο καλλιτέχνης μιλάει για το έργο του συγκρίνοντάς το με το αρχικό του σχέδιο: "Κράτησα το κυπαρίσσι μαζί με ένα αστέρι από εκεί χαμηλά, μία τελευταία προσπάθεια--ένας βραδινός ουρανός με ένα φεγγάρι χωρίς λάμψη, μία λεπτή ημισέληνος που μόλις προβάλλει από τη θαμπή σκιά που ρίχνει η γη--ένα αστέρι με υπερβολική λάμψη, με απαλή φωτεινότητα ροζ και πράσινου χρώματος πάνω στο κυανό ουρανό [...]". Εφαρμόζοντας σύγχρονες αστρονομικές τεχνικές και γνωρίζοντας τη χρονική περίοδο ολοκλήρωσης του συγκεκριμένου πίνακα, ο καλλιτέχνης έβλεπε στην πραγματικότητα το πιο φωτεινό άστρο από τον αστερισμό του Ωρίωνα στον ορίζοντα, το α του Ωρίωνα γνωστό και ως Μπετελγκέζ/Βετελγόζης (Betelgeuse). Αν και στον πίνακα φαίνεται μόνο ένα εξαιρετικά λαμπρό αστέρι, ο πραγματικός ουράνιος θόλος εκείνη τη στιγμή φιλοξενούσε στη γραμμή του ορίζοντα, άλλο έναν γνωστό αστερισμό αυτό του Σειρίου που φαίνεται λίγο πιο χαμηλά στον πίνακα. Λόγω όμως της πυκνότητας της ατμόσφαιρας καθώς ο Σείριος βρίσκεται χαμηλότερα τον έκανε να φαίνεται λιγότερο λαμπερός σε σχέση με τον Μπετελγκέζ. Παρόλο αυτά, αυτό που περιγράφει ο van Gogh με λέξεις ως άστρο που εκπέμπει "ροζ και πράσινο χρώμα" πιθανότατα να περιγράφει τον Σείριο και το χαρακτηριστικό του τρεμόπαιγμα στα μάτια ενός παρατηρητή. Είναι αλήθεια ότι λίγα αστέρια είναι τόσο λαμπερά, ώστε να φαίνονται τόσο καθαρά  και να δείχνουν την εναλλαγή των χρωμάτων τους καθώς πάλλονται. Ο Σείριος είναι ένα από αυτά. 

Ενώνοντας τις κουκκίδες ... 

Οποιαδήποτε προσέγγιση και αν υιοθετήσουμε για την ερμηνεία των έναστρων ουρανών στο έργο του van Gogh δεν υπάρχει αμφιβολία για το μεγάλο βαθμός εξοικείωσής του με αυτόν, αλλά και της βαθύτερης ανάγκης του να τον ενσωματώσει στον ψυχισμό του. Δύο χρόνια πριν την αυτοκτονία του έγραφε σε έναν φίλο του σχετικά: "κοιτάζοντας τα άστρα πάντα με κάνει να ονειρεύομαι, τόσο απλά όπως οραματίζομαι μαύρες κουκκίδες να αναπαριστούν τις πόλεις και τα χωριά πάνω σε έναν χάρτη. Και τότε, ρωτώ τον εαυτό μου, γιατί οι λαμπερές κουκίδες στον ουρανό δεν είναι τόσο προσιτές όπως οι μαύρες κουκκίδες σε ένα χάρτη της Γαλλίας; Όπως παίρνουμε το τρένο για να φθάσουμε στο Tarascon ή στο Rouen, έτσι επιλέγουμε το θάνατο για να φθάσουμε ένα αστέρι."

Ενδεχομένως, τα λόγια του van Gogh να μην προξενούν αισιόδοξα συναισθήματα, όμως επιβεβαιώνουν και ότι ο ουρανός είναι παντού γύρω μας και τον καθοριστικό ρόλο που έπαιξε και παίζει στη βιωματική εμπειρία για τον κάθε άνθρωπο. Στα μάτια ενός παρατηρητή μία πόλη σε έναν χάρτη είναι μόνο μία κουκκίδα και ένας αστερισμός στον πίνακα της "Έναστρης Νύχτας" είναι μερικές απείθαρχες πολύχρωμες πινελιές. Αν η απόσταση ανάμεσα στην κουκκίδα και την πραγματική πόλη φαίνεται μεγάλη, αν η απόσταση ανάμεσα στην πινελιά και άστρα φαίνεται αγεφύρωτη, ο δρόμος που τα ενώνει περνάει μέσα από τα ουράνια μονοπάτια, φωτεινά και σκοτεινά μαζί. Γιατί οι έναστροι ουρανοί γεννιούνται πάντα πάνω σε βραδινό καμβά.
~~~
Βιβλιογραφία
~ed. by F. Silva and N. Campion, "Skyscapes. The Role and Importance of the Sky in Archaeology"[UK, 2015].
~Boime, A., "Van Gogh's Starry Night: A history of matter and a matter of history," Arts 59 (1984) 86-103.
~Whitney, C.A., "The Skies of Vincent van Gogh," Art History 9.3 (1986) 351-362.